της Κατερίνας Ανδρεάκου

Έπειτα από μια δύσκολη (βλέπε και αποτυχημένη) δημιουργική περίοδο στην καριέρα του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, ο Σουηδός auteur αποφάσισε να επιστρέψει σε πιο προσωπικά και ενδοσκοπικά ύδατα, με μια ταινία εποχής και «δωματίου» που τον αποκατέστησε στο πάνθεον των κορυφαίων κινηματογραφικών δημιουργών. Με λιγοστούς χαρακτήρες και λιτά, σχεδόν αποκλειστικά εσωτερικά σκηνικά, μα με έναν καταιγισμό συναισθημάτων που αναλύονται από κινηματογραφικούς ιστορικούς και κορυφαίους ψυχαναλυτές ακόμα και σήμερα, μισόν αιώνα μετά, το «Κραυγές και Ψίθυροι» αποτελεί μία από τις σημαντικότερες, αλλά και πιο δύσκολες (θεματικά και θεαματικά) ταινίες της έτσι κι αλλιώς θρυλικής καριέρας του, αλλά και μια απρόσμενη κινηματογραφική σπουδή του γυναικείου ψυχισμού, έστω δοσμένου μέσα από το «ανδρικό βλέμμα».

Οι τρεις αδελφές (όχι του Τσέχωφ, αν και θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι αποκυήματα και της δικής του συγγραφικής πένας) αποτελούν ένα αμάλγαμα του χαρακτήρα της πολυαγαπημένης μητέρας του Μπέργκμαν, κυρίως μέσα από τα παιδικά του μάτια, γι’ αυτό και η ιστορία διαδραματίζεται στις αρχές του 20^ου αιώνα, όταν η μαμά Κάριν ήταν στο ηλικιακό φάσμα των τριών αδελφών της ταινίας και όταν τόσο ο προαναφερθείς Τσέχωφ όσο και ο αγαπημένος θεατρικός συγγραφέας του Μπέργκμαν, ο Χένρικ Ίμπσεν, διένυαν τα τελευταία χρόνια της ζωής και της καριέρας τους. Όπως και οι δυο συγγραφείς έβαζαν συχνά την γυναικεία προσωπικότητα στο επίκεντρο της δουλειάς τους, σε πείσμα της πατριαρχικής εποχής τους, έτσι και ο Μπέργκμαν, ειδικά στην δεύτερη, πιο θεατρική, μινιμαλιστική αλλά ψυχολογικά διερευνητική φάση της καριέρας του, ανέδειξε τους γυναικείους χαρακτήρες, όχι απλά στο προσκήνιο των ιστοριών του, αλλά στον πυρήνα, την κινητήριο δύναμη, με τους ανδρικούς χαρακτήρες να «υποβιβάζονται» σε αφηγηματικές «γλάστρες» με σχεδόν μηδενικό αυτούσιο δραματικό ενδιαφέρον. Αυτή η στροφή θα μπορούσε να εκλάβει την «Περσόνα», το «Κραυγές και Ψίθυροι» και την «Φθινοπωρινή Σονάτα» σαν ενός είδους «κινηματογραφικής τριλογίας» του Μπέργκμαν, με αποκλειστικό ενδιαφέρον την διερεύνηση της γυναικείας ψυχοσύνθεσης, αν και μέσα από τα μάτια ενός άνδρα δημιουργού (με τεράστια προσωπική ιστορία με το γυναικείο φύλο, μάλιστα, θετική και αρνητική).

Έτσι, η αρχετυπική (κατά τον Μπέργκμαν πάντα) γυναίκα, η μητέρα του, χωρίζεται εδώ σε τέσσερις χαρακτήρες: την ετοιμοθάνατη Άγκνες, την αισθησιακή Μαρία, την αυστηρή Κάριν και την πιστή οικονόμο Άννα. Καθεμιά τους έχει και τα δικά της flashbacks σε καίριες στιγμές ανείπωτης ντροπής, προσωπικού θριάμβου, ύψιστης χαράς ή μιας βαθιάς συναισθηματικής αποκάλυψης. Την ίδια στιγμή, στο παρόν, και καθώς η Άγκνες αποζητά το ανθρώπινο άγγιγμα, τη συναισθηματική σύνδεση, αλλά και τον θάνατο ως λύτρωση από τον σωματικό πόνο, η Μαρία και η Κάριν, οι τόσο εκ διαμετρικά αντίθετες προσωπικότητες, προσπαθούν αδέξια να καθορίσουν την μεταξύ τους ταραγμένη σχέση, ενώ οι προσωπικές τους αναμνήσεις έρχονται επίπονα στην επιφάνεια. Όσο για την Άννα, η αμφίσημη, βαθιά συναισθηματική σχέση της με την Άγκνες και η ψυχρότητα που αντιμετωπίζει από τις άλλες δύο αδελφές και, εν τέλει, κι από τους (γενικώς απόντες) συζύγους τους, της δίνει μια άκρως τραγική χροιά, ιδιαίτερα όταν μαθαίνουμε για ένα γεγονός του παρελθόντος της. Κι ενώ η Άγκνες αποτελεί την πιο οδυνηρή, μα και ασαφή (είναι η μόνη που δεν έχει ενήλικα προσωπικά flashbacks εν ζωή, και εικάζουμε πως δεν είχε ποτέ δική της οικογένεια) φιγούρα, η Μαρία και η Κάριν είναι οι δύο όψεις του νομίσματος που αποτελεί τον γυναικείο ψυχισμό, πάντα σύμφωνα με τον Μπέργκμαν και τις ψυχαναλυτικές θεωρίες ή αναλύσεις της εποχής. Η Μαρία είναι η σαγηνευτική, φαινομενικά επιφανειακή, χειριστική και άκρως σεξουαλική φιγούρα, με στιγμές τρυφερότητας και σχεδόν παιδικής αθωότητας, αν και είναι αβέβαιο πως αυτά τα συναισθήματα είναι αληθινά ή μέρος της σαγήνης της. Η Κάριν (το ίδιο όνομα με την μητέρα του Μπέργκμαν) είναι η σεξουαλικά και κοινωνικά καταπιεσμένη, μάλλον μεγαλύτερη αδελφή, η πιο αυστηρή αλλά και λογική, που σε πλήρη αντίθεση με την Μαρία και την Άγκνες, μισεί την φυσική επαφή κάθε είδους. Η σοκαριστική σκηνή (σε ένα από τα flashback της) όπου τραυματίζει το αιδοίο της ώστε να μην έχει σεξουαλική επαφή με τον ηλικιωμένο σύζυγό της κι έπειτα απολαμβάνει το αποτέλεσμα μπροστά του στο κρεβάτι, πασαλείβοντας το αίμα στο πρόσωπό της, αποτυπώνει την τεράστια αντίφαση και τη σεξουαλική προβληματική του χαρακτήρα της.

Το κόκκινο χρώμα είναι ο πέμπτος χαρακτήρας της ταινίας. Από τους τοίχους του αρχοντικού στα fade ins & outs των flashbacks, στο δαντελωτό φόρεμα της Μαρία, στο σπασμένο ποτήρι κρασιού που θα οδηγήσει στο αίμα της Κάριν, στην αξιολύπητη απόπειρα αυτοκτονίας του συζύγου της Μαρία, το βαθύ κόκκινο που καταγράφει τόσο επιτυχημένα και αποτελεσματικά ο Eastmancolor φακός του μακροχρόνιου συνεργάτη του Μπέργκμαν (σε αυτή την δεύτερη περίοδο της φιλμογραφίας του), Σβεν Νίκβιστ, για την φωτογραφία του οποίου κέρδισε επάξια το Όσκαρ του 1974, αποκαλύπτει και εντείνει τα μυστικά και τις συναισθηματικές μεταπτώσεις των χαρακτήρων, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και τον πρωταρχικό συμβολισμό σε μια ταινία που βρίθει συμβόλων και συμβολισμών. Από την Βίβλο σε αναγεννησιακούς πίνακες, από ψυχαναλυτικές θεωρίες στο μεταφυσικό και σε αντικείμενα αυτοβιογραφικής σημασίας για τον Μπέργκμαν, κάθε πλάνο, κάθε επιλογή, κάθε λεπτομέρεια της ταινίας σημαίνει κάτι, κρύβει έναν συμβολισμό, ένα ξεκάθαρο ή και πιο υποσυνείδητο μήνυμα, καθώς οι σχέσεις των τεσσάρων γυναικών αλλάζουν και αλλοιώνονται, βελτιώνονται και καταρρέουν, καθώς η ίδια η πράξη του φυσικού θανάτου δεν θεωρείται πια δεδομένη και η ομολογία της Μαρία πως από τότε που επέστρεψε στο πατρικό της σπίτι όλα μοιάζουν σαν ένα όνειρο, είναι ίσως η πιο «αληθινή» τούτης της κινηματογραφικής εμπειρίας. Παρά την (κατά στιγμές) δύσκολη παρακολούθηση, ο ίδιος ο θεατής βρίσκεται σιγά-σιγά σε μια υπνωτική, ονειρική κατάσταση, προσπαθώντας (ίσως μάταια) να κατανοήσει αν βλέπει μια πραγματική ιστορία ή ένα περίεργο όνειρο / εφιάλτη, ένα αμάλγαμα των παθών, των καταπιεσμένων συναισθημάτων, των σωματικών και ψυχικών τραυματικών εμπειριών και αναμνήσεων των ηρωίδων, σε μια ταινία τόσο συναισθηματικά πολύπλοκη, ψυχολογικά πολυεπίπεδη και τόσο ιδανικά ερμηνευμένη από τρεις ήδη θρυλικές μούσες του Μπέργκμαν στους ρόλους των αντίστοιχων αδελφών, η οποία θα μείνει στο μυαλό (και ίσως και την ψυχή) του για καιρό.