της Αικατερίνης Βλαστού

Με μια πρώτη, απλή ματιά στην ιστορία της «Φθινοπωρινής Σονάτας», μπορεί να καταλήξεις στο συμπέρασμα ότι η ταινία είναι ένα τυπικό μπεργκμανικό δράμα δωματίου, γεμάτο από οικογενειακή δυστυχία και μακρείς διαλόγους. Είναι όλα αυτά, στ’ αλήθεια. Είναι, όμως, και γραμμένο, σκηνοθετημένο, φωτισμένο και ερμηνευμένο με συγκλονιστική επιδεξιότητα, ώστε είναι ουσιαστικά αδύνατο να σε αφήσει ανεπηρέαστο.

Η Σάρλοτ έχει κάνει μια μεγάλη καριέρα ως πιανίστα, τόσο σπουδαία ώστε να έχει εγκαταλείψει τις δυο της κόρες. Έχοντας χάσει πρόσφατα τον σύντροφό της, αποφασίζει να δεχτεί την πρόσκληση της κόρης της, την οποία έχει να δει επτά χρόνια. Μέσα σ’ αυτό το διάστημα, η Εύα έχει παντρευτεί, ζει με τον άντρα της που είναι ιερέας σε ένα εξοχικό σπίτι, έχει γεννήσει ένα αγόρι το οποίο έχει χάσει από πνιγμό και έχει κοντά της την ανάπηρη αδελφή της, Έλενα, την οποία η μητέρα τους είχε βάλει σε ίδρυμα. Σε όλες αυτές τις σημαντικές στιγμές, η Σάρλοτ ήταν απούσα.

Όταν φτάσει στο σπίτι, θα μπει με τον αέρα της star. Ταιριάζοντας την ομιλία της με μεγάλες κινήσεις και φέρνοντας ένα set αποσκευών που η Εύα θα κουβαλήσει μόνη της εντός της οικίας. Μητέρα και κόρη είναι εντελώς διαφορετικές. Η μία είναι μια γυναίκα του κόσμου, επιτυχημένη, λαμπερή και με κάποια επιτήδευση. Η άλλη είναι συνεσταλμένη, κοιτάζει χαμηλά και η εμφάνισή της ταιριάζει σε πολύ μεγαλύτερη ηλικιακά γυναίκα.

Όταν η Σάρλοτ μάθει ότι στο σπίτι βρίσκεται και η Έλενα, η διάθεση και το ύφος της θα αλλάξουν αστραπιαία. Είναι προφανές ότι δεν αντέχει να αντιμετωπίζει στη ζωή της πράγματα και καταστάσεις που τη βαραίνουν. Το διάστημα που θα ακολουθήσει, όμως, θα είναι μόνο τέτοιο. Δεν διστάζει να προβάλλει τον εγωκεντρισμό της, είτε δηλώνοντας ότι ήταν πολύ απασχολημένη για να γνωρίσει τον εγγονό που έχασε χωρίς να συναντήσει ποτέ της, είτε κάνοντας παρατηρήσεις στην Εύα για τον τρόπο που παίζει πιάνο.

Η σκηνή αυτή είναι απολύτως συντριπτική για την Εύα, που μαζεύει όση αντοχή έχει για να παίξει ένα πρελούδιο του Σοπέν μπροστά στη μητέρα της, τη διάσημη πιανίστα, ζητώντας τίποτα περισσότερο από λίγη αποδοχή. Εκείνη, φυσικά, είναι αδύνατον να κρατηθεί και να μην της κάνει μερικές επαγγελματικές παρατηρήσεις, όπως ότι ο Σοπέν χρειάζεται συναίσθημα και όχι συναισθηματισμό. Όλα τα προβλήματα, οι δυσαρέσκειες, ο πόνος, τα τραύματα, τα παράπονα, το άχτι που κρύβεται σε αυτή τη μη σχέση μεταξύ μητέρας και κόρης, θα βγουν σε μια ολονύχτια συζήτηση όπου θα αποκαλυφθούν τα πάντα. Είναι δυνατόν να διορθωθούν, όμως;

Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε δηλώσει ότι δεν θα έκανε την ταινία αν δεν είχε αυτές τις δύο πρωταγωνίστριες. Και αν δεν αντλούσε στοιχεία για το σενάριο από τη ζωή τους, αλλά και τη δική του. Η Λιβ Ούλμαν είχε μιλήσει ανοιχτά για τις ενοχές της ως μητέρας. Η Ίνγκριντ Μπέργκμαν επιδίωξε με πάθος να κάνει μια ταινία με τον συνεπώνυμο συμπατριώτη της, αλλά στην τελευταία της φιλμική εμφάνιση (και δική του σκηνοθεσία, αφού οι επόμενες δουλειές του Μπέργκμαν ήταν τηλεοπτικές, παρά την κινηματογραφική τους διανομή), βρέθηκε μπροστά σε έναν ρόλο που τόνιζε και το δικό της ενοχικό παρελθόν, όταν εγκατέλειψε το πρώτο της παιδί για να ζήσει τον έρωτα με τον Ρομπέρτο Ροσελίνι. Από την άλλη πλευρά, ούτε κι ο Μπέργκμαν ήταν ο πιο στοργικός πατέρας του κόσμου.

Στον σκελετό της, η «Φθινοπωρινή Σονάτα» θα μπορούσε να είναι ένα κλασικό χολιγουντιανό μελόδραμα με την αντιπαράθεση μάνας και κόρης. Με αυτό το καστ, αυτή την κλειστοφοβική σκηνοθεσία και τη «φθινοπωρινή» φωτογραφία του Σβεν Νίκβιστ αποκτά έναν άλλο τόνο και ένα βάρος τόσο δυσβάσταχτο, που ίσως μόνο με ένα δυνατό κλάμα να αλαφρώνει.