του Στέφανου Κ. Αρταβάνη

Η περίοδος μετά τη δικτατορία του Φράνκο ήταν κρίσιμη για τους φυλακισμένους στην Ισπανία. Οι φυλακές ήταν ασφυκτικά γεμάτες από κάθε λογής εχθρούς του καθεστώτος. Πέραν από τους καθαρά ποινικούς, όπως δολοφόνους και εμπόρους ναρκωτικών, μπορούσες πολύ εύκολα να βρεθείς εκεί μέσα αν ήσουν ομοφυλόφιλος, χρήστης ή αντιστασιακός, με λίγα λόγια ανεπιθύμητος. Όπως βλέπουμε στην αρχή της ταινίας, κάπως έτσι βρίσκεται υπόδικος ο Μανουέλ, καθώς τον παγίδεψε ο γιός του αφεντικού του. Ως αποτέλεσμα, η κοπέλα του (ο μόνος άνθρωπος που είχε εκεί έξω) αποξενώνεται και μένει να τον επισκέπτεται η αδελφή της, η οποία γίνεται όλο και περισσότερο αλληλέγγυα. Μετά από την πρώτη δυσκολία προσαρμογής, θα καταλάβει πως – έφταιγε, δεν έφταιγε – πρέπει να γίνει ένα με τους συγκρατούμενούς του στον αγώνα για την ελευθερία, υπό το σύνθημα «Αν η χώρα ξεκινά απ’ το μηδέν, το ίδιο κι εμείς».

Η «Απόδραση του ‘77» αποτελεί ένα χρονογράφημα του αγώνα των φυλακών εν γένει, της σχέσης του Μανουέλ με τον συγκρατούμενό του Πίνο και της εξ αποστάσεως σχέσης που αναπτύσσεται με την Λουτσία, την αδελφή της πρώην του. Η πορεία αυτού του αγώνα αποτυπώνεται με κάθε λεπτομέρεια. Είναι οι κολασμένοι που έριξε εκεί η μοίρα, ετερόκλητοι άνθρωποι που στην πραγματικότητα κανείς δεν θα νοιαστεί γι’ αυτούς, πέραν από τους συγκρατούμενούς τους. Φυσικά, είναι κοινή η γνώση πως μέσα στις φυλακές δημιουργούνται συστήματα εξουσίας ανάμεσα στους κρατούμενους και υπάρχει αρκετός «κανιβαλισμός». Η αλήθεια των γεγονότων (όπως επιβεβαιώνουν και φωτογραφίες αρχείου στους τίτλους τέλους), όμως, είναι συγκινητική. Μια κοινωνία μέσα στην κοινωνία που παλεύει για την ισότητα. Σχέσεις, συμμαχίες κι εχθρότητες που δοκιμάζονται, μεταστρέφονται, αναδιαπραγματεύονται. Ο αιώνιος αγώνας των κρατουμένων παγκοσμίως είναι η άνιση μάχη των πιο αδύναμων και κατατρεγμένων για την ψυχή όλης της ανθρωπότητας. Πως θα αντιμετωπίσεις αυτόν που σε έβλαψε;

Το φιλμ πετυχαίνει να μεταδώσει αυτά τα μηνύματα και ν’ αποδώσει δρώμενα και σχέσεις με αρκετό ρεαλισμό. Από την καταγραφή των βασανιστηρίων, στην άγρια κραυγή των εξεγέρσεων, αλλά και στις μικρές, ανθρώπινες στιγμές που οι κρατούμενοι θα μοιραστούν ένα φαγητό, ένα τσιγάρο ή θα φροντίσουν τα τραύματά τους, καλύπτεται κάθε πτυχή σχέσεων στο κολαστήριο της κράτησης. Οι περισσότερες ταινίες με φυλακές που έχουμε δει προέρχονται από την Αμερική και μπορώ να πω ότι συνήθως συγκεντρώνονται θεματικά στην απελπισία της κατάστασης και σε μία τιμωρητική λογική, ότι εκεί πεθαίνει η ελπίδα, ότι θα σε φάνε συγκρατούμενοι και φύλακες, στοιχεία τα οποία προσδίδουν στα αντίστοιχα έργα μια αίσθηση πως δεν θα έπρεπε με τίποτα να βρεθείς σε παρόμοια θέση. Χωρίς να απουσιάζει αυτή η αίσθηση από τούτη την «Απόδραση», το βλέμμα είναι πιο οικουμενικό και η ουσία έχει να κάνει με το κεράκι της ελπίδας που μπορεί να γίνει πυρκαγιά. Και δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει διαφορετικά, καθώς βασίζεται στην πραγματικότητα της μεταφρανκικής περιόδου, όπου υπήρχε το συνδικάτο των κρατουμένων και, σταδιακά, κάπως άρχισαν ν’ αλλάζουν τα πράγματα. Δίχως αμφιβολία, αυτό είναι και το πιο ισχυρό χαρτί της ταινίας.

Το δεύτερο πιο ισχυρό είναι η σχέση του Μανουέλ με τον Πίνο και την Λουτσία, δηλαδή τον «αδελφό» κρατούμενο και τη σύντροφο που δεν επέλεξε. Είναι και λογικό, όταν είσαι σ’ ένα καράβι που βουλιάζει, δεν έχει σημασία με ποιον θα παλέψετε τα «στοιχειά», αρκεί να παλέψετε. Η σχέση με τον Πίνο ξεκινά από την κλασική δυναμική σε ταινίες φυλακής, δηλαδή με δύο πρωταγωνιστές που δεν ταιριάζουν. Είναι ο παλιός και ο νέος. Αυτός που έχει αποδεχθεί τον ρόλο του κι αυτός που πιστεύει πως δεν ανήκει εκεί. Σιγά σιγά, μαθαίνουν ο ένας τον άλλον και μαθαίνουν ο ένας στον άλλον ότι η σωτηρία κρύβεται στην κατανόηση του διαφορετικού. Όσο διαφορετική θεωρεί ότι είναι η κοινωνία από τον μικρόκοσμο των φυλακισμένων, άλλο τόσο θεωρούν αυτοί ότι είναι διαφορετικοί (και) μεταξύ τους. Η αδελφική σχέση των κεντρικών ηρώων μας υπενθυμίζει ότι όλοι είμαστε άνθρωποι και χρειαζόμαστε κάποιον δίπλα μας για να ζήσουμε και να πετύχουμε. Οι πιο δυνατές στιγμές της «Απόδρασης» είναι τα όρια της αυτοθυσίας στα οποία θα φτάσουν οι δύο άνδρες, μέσα σ’ έναν γενικευμένο αγώνα, μειώνοντας σταδιακά την απόσταση μεταξύ τους, μέχρι τη στιγμή που η μοίρα τους θα γίνει κοινή.

Αντίστοιχα, το φάσμα της κοινωνίας υπογραμμίζεται (και) από την Λουτσία. Η αδελφή της δεν εμφανίζεται καν on screen, όμως, εκείνη καταλαβαίνει από την πρώτη στιγμή ότι απέναντι της έχει έναν αδικημένο άνθρωπο. Γίνεται ευαίσθητη και αλληλέγγυα προς όλο το κίνημα, ερωτεύεται εύκολα τον αγωνιστή Μανουέλ, καθώς θαυμάζει το σθένος και τη δύναμη της αντίστασής του. Όλα αυτά αποτυπώνονται σαν κάτι το φυσικό, σαν νομοτέλεια, λες και δεν υπήρχε άλλος δρόμος πέραν της τελικής νίκης. Εκεί, όμως, εντοπίζεται και η μεγαλύτερη αδυναμία του φιλμ, η οποία το αποτρέπει από το να γίνει σπουδαίο, παρά την πολύ δυνατή ιστορία του.

Ενώ τα γεγονότα δεν κρύβονται κι έχουν έντονη δυναμική από μόνα τους, λείπει ένας καλύτερος χειρισμός του σκηνοθέτη ώστε ν’ αναδειχθούν σε βέλτιστο βαθμό. Δεν θέλω να παρεξηγηθώ, η ταινία είναι σωστά φτιαγμένη. Βασικά, είναι γυρισμένη σαν μια αμερικάνικη ταινία. Υπάρχουν τα όμορφα πλάνα που θα ξεχωρίσουν, υπάρχει η σωστή κάλυψη που θα τονίσει ό,τι χρειάζεται, μουσική εκεί που πρέπει, όλα ωραία και τακτοποιημένα. Προσωπικά, όμως, είχα ανάγκη από περισσότερη σκληρότητα. Ήθελα να φοβηθώ πραγματικά όποτε βασάνιζαν τους κεντρικούς χαρακτήρες, όχι να σκέφτομαι ότι… θα περάσει κι αυτό. Ήθελα μια πιο cinema verité προσέγγιση, πιο ακραίες γωνίες, περισσότερη κάμερα στο χέρι, τονισμένους ήχους, τονισμένες λεπτομέρειες και πιο επιθετική μουσική. Με άλλα λόγια, την βρήκα πολύ… «καθαρή» – και προορισμένη για ευρύτερη αποδοχή και τα σχετικά βραβεία. Από εμπορικής άποψης, πρόκειται για μία σαφώς ασφαλή κι έξυπνη πρακτική, όμως, οι ταινίες αυτού του genre που ξεχωρίζουν απαιτούν κι αυτό το κάτι παραπάνω. Σε μοτίβο… προφανούς ευκολίας ακολουθεί και το τελευταίο εικοσάλεπτο του φιλμ, όπου ο θεατής παθαίνει… «Τελευταία Έξοδος: Ρίτα Χέιγουορθ» και το γραφείο διανομής πατάει πάνω για… καλύτερο marketing. Σωστό και λογικό για την ταινία σεναριακά αλλά ταυτόχρονα άτσαλο, άτολμο και προφανές. Η «Απόδραση του ‘77» είναι τακτοποιημένη, τυλιγμένη με το σωστό χαρτί και μια ωραία κορδέλα, μα ταυτόχρονα άτσαλη και άτολμη. Κι εγώ δεν την ήθελα έτσι.