του Ηλία Φραγκούλη

Ας μη γελιόμαστε. Δεν ξέρω τι είναι η «Λάμψη». Ούτε και κανένας άλλος… λογικός άνθρωπος νομίζω ότι μπορεί να βάλει το χέρι σε κάποιο Ευαγγέλιο και να ορκιστεί γι’ αυτό. Σε σχέση με την πορεία της φιλμογραφίας του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, σίγουρα δηλώνει την έναρξη μιας κάποιας φθοράς αν όχι και πτώσης δημιουργικά, με τον ίδιο να γυρίζει μόλις τρεις ταινίες εντός ολόκληρης εικοσαετίας (!), ενδεχομένως τις πιο διχαστικές της καριέρας του, μέχρι το άδοξο φινάλε με το «Μάτια Ερμητικά Κλειστά» (1999).

Αρχικά, η «Λάμψη» είναι ένα βιβλίο του Στίβεν Κινγκ (ο οποίος έχει εκφραστεί με τα χειρότερα λόγια για τούτο το φιλμ) που ο Κιούμπρικ «δανείστηκε» για να έχει έναν βασικό σεναριακό σκελετό. Τα υπόλοιπα προέκυψαν από το μυστηριώδες φαινόμενο που ήταν… ο εγκέφαλος του σκηνοθέτη, σε (παράδοξη) συνεργασία με την Αμερικανίδα συγγραφέα… σατιρικών ρομάντζων Νταϊάν Τζόνσον, η οποία μοιράζεται το credit του σεναρίου. Μιλάμε για ένα σενάριο το οποίο διαμορφωνόταν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας (ο Τζακ Νίκολσον είχε δηλώσει ότι σταμάτησε να ασχολείται εξαιτίας των συνεχών αλλαγών και από ένα σημείο κι έπειτα ζητούσε μονάχα τις σελίδες των επόμενων σκηνών του!). Πρόκειται για ένα στοιχείο που δεν γίνεται να παραβλέψουμε…

Στο πλαίσιο ενός «σχεδίου» που έμοιαζε να έχει ο Κιούμπρικ, αποδομώντας τα περισσότερα εκ των κινηματογραφικών ειδών, με τη «Λάμψη» βρίσκει την αφορμή να καταπιαστεί με το σινεμά τρόμου, προφανώς χρησιμοποιώντας σαν «άλλοθι» το όνομα του σεβαστού στον χώρο Κινγκ (όπως έπραξε και με το sci-fi, άλλωστε, προσφέροντας στον Άρθουρ Κλαρκ τη θέση του συν-σεναριογράφου στο «2001»). Γνωστός περφεξιονίστας και σπουδαίος κινηματογραφιστής, ο Κιούμπρικ ρίχνει εδώ το μεγαλύτερο βάρος στη χρήση της νεοσύστατης Steadicam, που σε συνδυασμό με τα απειλητικά ευρυγώνια πλάνα τού Τζον Άλκοτ, συστήνουν τον «αληθινό» τρόμο στον θεατή. Ο φόβος του στοιχειωμένου (;), έρημου ξενοδοχείου, η απομόνωση, η αδράνεια, μια αδιόρατη αίσθηση παράνοιας, προκαλούν μια (έως και σήμερα λειτουργική) ισχυρή αίσθηση φόβου, δίπλα σε μερικά στερεοτυπικά «μπου» ή εύκολα τρικ που έχουν καθορίσει το genre (ίσως ένα ατόπημα για σκηνοθέτη τέτοιου βεληνεκούς).

Το μόνο σίγουρο που μπορεί να ειπωθεί για τη «Λάμψη», είναι ότι πρόκειται για ένα παιχνίδι. Ακόμη κι αν ο θεατής δεν δύναται να αντιληφθεί ότι ο Κιούμπρικ επεδίωξε να παίξει με το είδος των ταινιών τρόμου (και όχι ακριβώς με τους κανόνες του, όπως συνέβη με τα μεταγενέστερα «Scream» ή «Το Μικρό Σπίτι στο Δάσος», έργα τα οποία αποτελούν ορόσημα διαχείρισης της «αποδόμησης»), είναι αδύνατον να μην σταθεί κανείς στις τόσες… παιγνιώδεις αναφορές: από το εξαντλητικά επαναλαμβανόμενο «All work and no play makes Jack a dull boy» που δακτυλογραφεί μέρα-νύχτα ο χαρακτήρας του Τζακ, μέχρι το κάλεσμα του «Come play with us» και το εντυπωσιακό φινάλε – κυνηγητό μέσα στον λαβύρινθο, ο Κιούμπρικ μαρτυρά ένα διασκεδαστικό κλείσιμο του ματιού (το οποίο μάλλον φανερώνει τις ουσιαστικές του προθέσεις εδώ), δημιουργώντας μια κυριολεκτικά άλυτη σπαζοκεφαλιά, που όπως κι αν την… παίξεις, δεν πρόκειται να τον κερδίσεις. Γιατί το «manual» του ανήκει. Εγωιστικά.

Εικάζουμε ότι πίσω από το παιχνίδι υπάρχει μια διάθεση ενδοσκόπησης στον μύθο της θαλπωρής της οικογένειας και την κρίση αποξένωσης που ο χρόνος προκαλεί στη ζωή ενός παντρεμένου ζευγαριού, αλλά δεν κριτικάρουμε αυτή την υποθετική οπτική ανθρώπινης δυσλειτουργικότητας ως κάτι το… πολύ προσωπικό (;). Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, όμως, θα τολμούσα να πω ότι με τη «Λάμψη» ο Κιούμπρικ φλερτάρει και με την ιδέα ενός… μπεργκμανικού ψυχοδράματος, με τη διαφορά ότι οι δικές του «Σκηνές από Ένα Γάμο» καταλήγουν όχι απλά σε υστερικές κραυγές (αλύτρωτου) θυμού αλλά σε επίλυση των διαφορών του αντρόγυνου με… τσεκούρι!

Δεν είναι ανάγκη να ανακυκλώσουμε τις θεωρίες (σχεδόν) συνωμοσίας που ο κάθε… psycho έχει εντοπίσει μέσα στη «Λάμψη». Η cult φήμη και οι δεκαετίες που πέρασαν από πάνω της, έτσι κι αλλιώς, έχουν προσδώσει στο φιλμ μια επιπλέον διάσταση δέους, η οποία επικοινωνείται με πολλαπλούς και μάλλον ακραίους τρόπους, από τον χαρακτηρισμό του «αριστουργήματος» μέχρι τις πλέον εξωφρενικές αναλύσεις, μέρος των οποίων έφτασαν να γίνονται και θέμα σε ντοκιμαντέρ! Στο… ξεκαρδιστικό «Room 237» του 2012, ο θεατής μπορεί να τρομάξει ακόμη περισσότερο με τις εκδοχές «ανάγνωσης» που αποδίδονται στο κιουμπρικό έργο, ξεκινώντας από τη σφαγή των Ινδιάνων και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, φτάνοντας στις σουρεαλιστικές απόπειρες κάποιων να παρακολουθήσουν το φιλμ… backwards ή μπρος-πίσω ταυτόχρονα, σε διπλοτυπία! Απλά, αξίζει να αναζητηθεί. Και, κατά έναν παράδοξο τρόπο, θα έλεγα ότι σήμερα είναι περισσότερο ωφέλιμο και από την παρακολούθηση της ίδιας της «Λάμψης»!

Ένα τελευταίο πράγμα που αξίζει την προσοχή (όλων μας), είναι η σύνδεση του δωματίου 237 με εκείνο του φινάλε από το «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968). Αν και εδώ δεν μιλάμε για την κατακλείδα της ταινίας, αυτό το «no man’s land» της μνήμης και του θνητού βίου εμπεριέχει (καλά κλειδωμένο μέσα του) το μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης και (ενδεχομένως) της μεταθανάτιας ζωής. Είναι ίσως το μοναδικό πράγμα στο φιλμ που προδίδει μια κάποια φοβία του ίδιου του Κιούμπρικ. Ένα δωμάτιο στο οποίο ο σκηνοθέτης χρειάστηκε να ανατρέξει, δώδεκα χρόνια αργότερα. Ένα δωμάτιο φυγής; Ή την επόμενη «κατοικία» του;