του Νίκου Παλάτου

Από τις αρχές του 1939, και συγκεκριμένα από τη στιγμή της πλήρους προσάρτησης της Τσεχοσλοβακίας στη ναζιστική Γερμανία, μόνο όποιος εθελοτυφλούσε δεν μπορούσε ν’ αντιληφθεί πως η ειρήνη στην Ευρώπη όχι μόνο δεν είχε σωθεί χάρη στην υπογραφή της Συνθήκης του Μονάχου της προηγούμενης χρονιάς, αλλά αντιθέτως ήταν πιο εύθραυστη από πότε. Η αίσθηση καταστροφής που κρεμόταν πάνω από μία ήπειρο, η οποία περίμενε στωικά την τυπική έναρξη ενός νέου πολέμου, έκανε πιθανότατα τον Ζαν Ρενουάρ να δει το πράγμα από τη σατιρική του πλευρά, στρεφόμενος στο αθάνατο πνεύμα του γαλλικού κωμικού θεάτρου και δη στην παράδοση του boulevard. Σύμφωνα με όσα το είδος πρεσβεύει, άλλωστε, το μοναδικό πράγμα που άπαντες άνδρες και γυναίκες επιδιώκουν εδώ είναι η αναζήτηση του έρωτα, με τη δύναμη της αγάπης να είναι τέτοια ώστε να άγει και να φέρει με χαρακτηριστική ευκολία ήθη και συνειδήσεις. Επεκτείνοντας το σκεπτικό αυτό, τα παιχνίδια της καρδιάς είναι η μοναδική άξια λόγου επιδίωξη για τον οποιονδήποτε, σε όποια κοινωνική τάξη και ν’ ανήκει. Έτσι, δηλαδή, παίζεται το… «Παιχνίδι».

Σύσσωμη η γαλλική κοινωνία (κοινό και κριτικοί) αποδείχτηκε… διόλου δεκτική απέναντι σε μία ταινία που ασκούσε τέτοια περιπαικτική κριτική στη δομή και τα έθιμα της χώρας. Το φιλμ πήγε άπατο, η Κυβέρνηση το απαγόρευσε, η κόπια του πετσοκόφτηκε και μόνο ύστερα από αρκετά χρόνια αφάνειας αποκαταστάθηκε στα μάτια όλων, θεωρούμενο πια ως ένα εκ των κορυφαίων κινηματογραφικών έργων όλων των εποχών. Η εκ νέου θέαση της ταινίας, τόσα χρόνια έπειτα από την ημέρα της πρώτης κυκλοφορίας της, κατά τη γνώμη μου, δεν επιβεβαιώνει απόλυτα τη φήμη της. «Ο Κανόνας του Παιχνιδιού» ήταν ενδεχομένως ένα σπουδαίο για την εποχή του έργο, με πρωτοποριακές ιδέες σε θέματα τεχνικά, αλλά και καθοδήγησης του ensemble cast, τα οποία κοπιαρίστηκαν πολλάκις έκτοτε. Στις μέρες μας, ωστόσο, δεν μπορεί να κρύψει τις ρυτίδες του χρόνου. Σε αντίθεση με άλλα ανάλογα έργα της εποχής (εκείνα του Ερνστ Λιούμπιτς, για παράδειγμα, ήρθαν πρώτα στο μυαλό μου), ο ρυθμός και ο λόγος του μοιάζουν αρκετά παρωχημένα για έναν θεατή του σήμερα. Τα ίδια (και ίσως χειρότερα…) ισχύουν και για το φοβερό «σκάνδαλο» της σφοδρής κριτικής στη φαιδρότητα της μπουρζουαζίας, αφού μπροστά στις ταινίες του Λουίς Μπουνιουέλ ή ακόμα και στο «Ο Μιλού τον Μάη» (1990), η σχετική συνθήκη είναι πιο light κι από χολιγουντιανές screwball κωμωδίες της δεκαετίας του ’30.

Τα ανωτέρω συμπεράσματα, βεβαίως, εξάγονται με τη ματιά του σήμερα. Διότι με τη ματιά του 1939, ο λόγος για τον οποίο η Γαλλία έστησε στο απόσπασμα τον Ρενουάρ και τον «Κανόνα» του είναι προφανής. Η καυστική μελέτη μιας ανήθικης κοινωνίας πάντα ενοχλεί τους… κρινόμενους, πόσω μάλλον όταν η καταγγελία συνοδεύεται με… γέλια! Σε κανέναν δεν αρέσει (υποθέτω) να καταντά περίγελος, πολύ περισσότερο, δε, όταν η ηθική ανωτερότητά του θεωρούνταν κεκτημένο δικαίωμα για το οποίο κάποιος θα έπρεπε να έχει απύθμενο θράσος ώστε να το περιφρονήσει. Και ο Ρενουάρ το είχε! Κατά τη διάρκεια, λοιπόν, ενός διήμερου party μετά άφθονου κυνηγιού που δίνεται από έναν Γάλλο αριστοκράτη (η ζωή του οποίου κυλά μεταξύ τεμπελιάς και γκομενοδουλειών) στην εξοχική του έπαυλη, η Βιεννέζα σύζυγός του, η ερωμένη του, ο επίδοξος εραστής της γυναίκας του, ένας οικογενειακός φίλος που είναι κρυφά ερωτευμένος με τη σύζυγό του και μια ποικιλία από λαϊκούς χαρακτήρες που απαρτίζουν το υπηρετικό προσωπικό (με πλέον βασικό έναν λαθροκυνηγό, ο οποίος προσλαμβάνεται άμεσα στη δούλεψη του μεσιέ μπουρζουά!), μπλέκουν σε ατέλειωτα κι απροκάλυπτα ερωτικά τρίγωνα, αδιαφορώντας πλήρως για την επίδραση που το ανηλεές «κέρατο» θα έχει στις αναμεταξύ τους σχέσεις. Η έγνοια τους δεν είναι το ανήθικο της απιστίας, αλλά ο τυχόν κίνδυνος να συλληφθούν επ’ αυτοφώρω! Εν ολίγοις, απατήστε, αλλά προσέξτε μη σας τσακώσουν! Εκείνος που «χαλάει» τη μαγιά είναι ο επίδοξος εραστής, ο οποίος ως ήρωας της Αεροπορίας δεν νιώθει μέλος αυτής της κλίκας. Είναι ευθύς άνθρωπος και οι τολμηρές του πράξεις έρχονται ν’ ανατρέψουν το δεδομένο status quo της… χαρωπής έπαυλης.

Όλα αυτά ο Ρενουάρ τα αφηγείται με ειρωνικό χιούμορ που σε κάποιες περιπτώσεις σπάει κόκκαλα (ξεχωρίζω την ατάκα για την προ-Κολομβιανή Τέχνη), δίχως να κάνει ουσιαστικές εκπτώσεις σε όσα θέλει να καταγγείλει. Ο σαρκασμός του φινάλε είναι ανελέητος, με τα σκάγια της κλιμάκωσης να βάζουν άπαντες (έχοντες και μη) στον ίδιο ντορβά της υποκρισίας και του ξεκατινιάσματος, σκορπώντας άπειρα συγκαταβατικά χαμόγελα. Ο στρουθοκαμηλισμός, που η ανήθικη παρέα του Γάλλου αριστοκράτη επιλέγει ως λύση ώστε να κρύψει «κάτω από το χαλί» τα εγκληματικά της χάλια, δένει γάντι με το σήκωμα των ώμων της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής της εποχής μπροστά στην επέλαση του φασισμού. Μέχρι να ξυπνήσουν οι Γάλλοι μπουρζουάδες από το όνειρο των περασμένων μεγαλείων, ο Χίτλερ είχε φτάσει να κάνει παρέλαση στα Ηλύσια Πεδία. Με το άκουσμα της πρώτης πιστολιάς, η αρχή του τέλους είχε πάρει ήδη μπρος…