του Νίκου Παλάτου

Οι τύψεις εξαιτίας της υποβολής δεκάδων κρατουμένων σε βίαια βασανιστήρια εξελίσσονται σε ενοχή, και η ενοχή αναζητά τη λύτρωση. Η επίτευξή της, εν τούτοις, μοιάζει με άπιαστο όνειρο, καθώς κάθε αθώος μπορεί να είναι ένοχος και κάθε ένοχος αθώος. Κατά κάποιο τρόπο, θύτης και θύμα έσται εις σάρκα μίαν. Η προοπτική της κάθαρσης και του αιώνιου Παραδείσου μοιάζει με ουτοπία ή, τουλάχιστον, με αφέλεια, διότι η ωμή πραγματικότητα δεν αφήνεται να παρασυρθεί σε «φιλοσοφικούς» στοχασμούς, αλλά μόνο τη συντριβή παραδέχεται ως αποτέλεσμα. Παρ’ όλα αυτά, ο σύντροφος Βολκονόγκοφ αποδρά. Ξεκινώντας μια κούρσα ενάντια στο χρόνο, κυνηγά τη δική του ουτοπία. Ξοπίσω του, όμως, η καταδίωξη έχει αρχίσει.

Αφού έχει περάσει σχεδόν όλη του τη ζωή χρησιμοποιώντας βάναυσες μεθόδους, προκειμένου να αποσπάσει τις απαιτούμενες «ομολογίες», ο λοχαγός Βολκονόγκοφ ανακαλύπτει πως βαθιά μέσα του, τελικά, είναι… άνθρωπος! Για να συμβεί αυτό, βέβαια, χρειάζεται να μεσολαβήσει η ειδική «επαναξιολόγηση» των συναδέλφων του στη Λαϊκή Επιτροπεία Εσωτερικών Υποθέσεων, διαδικασία από την οποία (κατά περίεργο τρόπο) κανείς δεν φαίνεται να γυρίζει στη θέση του. Ο λοχαγός, αντιλαμβανόμενος πως οι ώρες του είναι μετρημένες, την κοπανάει από το κτίριο της NKVD, μπας και σώσει τη ζωή του. Όταν… ως όραμα εμφανίζεται εμπρός του η μορφή του κολλητού του φίλου που μόλις επαναξιολογήθηκε, λέγοντάς του πως αμφότεροι βαδίζουν ολοταχώς προς την Κόλαση, εκείνος συνειδητοποιεί πως έχει μια ευκαιρία για να γλιτώσει από τον αιώνιο βασανισμό της ψυχής του. Αρκεί να αποσπάσει άφεση αμαρτιών από τους συγγενείς όσων επί σειρά ετών βασάνιζε. Η χαραμάδα της λύτρωσης ανοίγεται μπροστά του, αλλά ο χρόνος του είναι περιορισμένος. Από δήμιος, άλλωστε, έχει γίνει αντιφρονούντας. Και το Κόμμα δεν ανέχεται τους προδότες. Το επόμενο εικοσιτετράωρο θα είναι για τον σύντροφο Βολκονόγκοφ ένα ανελέητο κυνήγι στους δρόμους του Λένινγκραντ, με τον ίδιο να παίζει, πια, τον ρόλο του θηράματος. Συνθήκη στην οποία δεν είχε συνηθίσει να βρίσκεται.

Με ρυθμό όχι ακριβώς καταιγιστικό, αν και απέχει έτη φωτός από τα συνήθη του ευρωπαϊκού art-house, ο «Βολκονόγκοφ» μοιάζει (όσο αταίριαστο και ν’ ακούγεται) λες και «Ο Φυγάς» (1993) είχε βασιστεί σε μυθιστόρημα του Ντοστογέφσκι! Ψήγματα μαύρου χιούμορ συνδυάζονται με τον συνήθη προβληματισμό περί λύτρωσης του Ρώσου συγγραφέα, καθώς ο κεντρικός ήρωας βιώνει έναν καφκικό παραλογισμό, το φινάλε του οποίου δείχνει μάλλον προδιαγεγραμμένο. Το σκηνοθετικό ζεύγος (και στη ζωή, εκτός από το σινεμά) των Νατάσα Μερκούλοβα και Αλεξέι Χουπόφ τοποθετεί μεν τη δράση της ταινίας του στα 1937, όμως, φαίνεται πως απώτερος σκοπός είναι να στηλιτευθεί με αλληγορικό τρόπο (που μάλλον κοιτά στη Ρωσία του σήμερα…) η διαχρονικότητα της καταπίεσης των ολοκληρωτικών καθεστώτων, και των τρόπων με τους οποίους το σύστημα αφού διαφθείρει τους πιστούς ακόλουθούς του, δεν έχει κανένα πρόβλημα να τους ξεφορτωθεί όταν αυτοί παύουν να είναι χρήσιμοι. Μέσω μιας σειράς σκόπιμων αναχρονισμών, που έχουν να κάνουν κυρίως με τις στολές εργασίας των αξιωματικών της NKVD (οι αθλητικές φόρμες ως σύμβολο επίδειξης δύναμης), το ντουέτο των auteur κάνει τους άνδρες της Υπηρεσίας Ασφαλείας να μοιάζουν με μια καλογυμνασμένη και άκρως δεμένη κάστα προνομιούχων, που ξεχωρίζουν σαν τη μύγα μες στο γάλα από τον φτωχό λαό. Έστω μέχρι να γίνει η «στραβή» και άπαντες ν’ αντιληφθούν πως… το ίδιο αναλώσιμοι είναι.

Η αναζήτηση της συγχώρεσης από πλευράς Βολκονόγκοφ δεν κυλά πάντα αβίαστα από πλευράς αφήγησης. Η επαναληπτικότητα του ίδιου μοτίβου (εύρεση συγγενή, επίκληση για επιείκεια και πάλι απ’ την αρχή), παρά τις πολλές και διάφορες αντιδράσεις που στα κοντινά πρόσωπα των «αγνοουμένων» δημιουργεί (με την καχυποψία να κυριαρχεί), ενίοτε ρίχνει το φιλμ σε μια κατάσταση αέναου κύκλου ανεξάρτητων «επεισοδίων». Ένα-δυο twists σχετικά με την πορεία των ερευνών και την επιδιωκόμενη σύλληψη του λοχαγού από τον μανιασμένο διώκτη του, τον ταγματάρχη Γκολόνβια, διορθώνουν τα πράγματα (όταν αυτά οδεύουν επικίνδυνα προς στάσιμα νερά), με την μεταστροφή του Βολκονόγκοφ από αλύγιστο πρωτοπαλίκαρο σε εύθραυστο (σε σημείο λύπησης) πλάσμα να επιτυγχάνεται με απόλυτη φυσικότητα από τον Γιούρι Μπορίσοφ (η πορεία του χαρακτήρα θυμίζει κάπως την παρουσία του στο «Βαγόνι Αριθμός 6»). Η εγωιστική θεώρηση των πραγμάτων από πλευράς του, ότι μέσω μιας απλής (και μάλιστα… δια αντιπροσώπου) συγχώρεσης θα κερδίσει τη θέση του στον Παράδεισο, σταδιακά καταρρέει, καθώς και ο ίδιος αρχίζει ν’ αντιλαμβάνεται πως δεν αξίζει την αιωνιότητα, παρά το γεγονός πως ο θάνατος του φίλου του τον έχει κυριολεκτικά στοιχειώσει. Η λανθάνουσα θρησκευτική προέκταση του σεναρίου, άλλωστε, αμφισβητεί τη δυνατότητα λύτρωσης κάποιου που έχει γίνει πιόνι ενός απάνθρωπου συστήματος. Η επίγεια μοίρα του συντρόφου Βολκονόγκοφ εν πολλοίς σφραγίζεται τη στιγμή που αποφασίζει να διαβεί τρέχοντας τις πύλες του κτηρίου των Υπηρεσιών Ασφαλείας στο Λένινγκραντ. Η μετά θάνατον ζωή του βρίσκεται στο μεταίχμιο. Η σωτηρία της ψυχής, όμως, υπάρχει στ’ αλήθεια;