της Βαρβάρας Κοντονή

Κατάμαυρη πολιτική σάτιρα δια χειρός Στάνλεϊ Κιούμπρικ και μια από τις διαχρονικά πιο επίκαιρες ταινίες του παγκόσμιου σινεμά, το «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» είναι μια βιτριολική κωμωδία ακραιφνούς ευφυίας και ψυχρού, ορθολογιστικού εμπαιγμού της ανθρωπότητας εν γένει, που χρησιμοποιεί προσχηματικά κυρίως την αέναη κόντρα δύο εθνών «ορκισμένων» εχθρών (κακός κομμουνισμός vs. καλού καπιταλισμού), προκειμένου να αναδείξει σε όλο της το θνητό μεγαλείο το μέγεθος της ανθρώπινης ηλιθιότητας. Και τι μέγεθος είναι αυτό!

Θα ήταν λάθος να «διαβάσει» κανείς τούτο το φιλμ με γνώμονα τις πολιτικές πεποιθήσεις του δημιουργού του, πολύ απλά γιατί ο Κιούμπρικ δεν κράτησε ποτέ κριτική στάση απέναντι στις ιδεολογικά εννοούμενες ενέργειες των ηρώων του, είτε επρόκειτο (για παράδειγμα) για τη σκιαγράφηση του φασισμού στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» (1971), είτε για την ανάδειξη του ναζισμού μέσα από το «Σταυροί στο Μέτωπο» (1957). Ο Κιούμπρικ δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για κάτι άλλο περισσότερο απ’ ό,τι για την ανθρώπινη φύση και την ικανότητα του ατόμου για (αυτο)καταστροφή και «αναδημιουργία», ένα μοτίβο που διαπνέει σταθερά το σύνολο της ετερόκλητης φιλμογραφίας του, ακόμη κι όταν πρόκειται για μια καυστική παρωδία ψυχροπολεμικών αποχρώσεων όπως στην περίπτωση του «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα». Ένας νιχιλιστής με ελπίδα, λοιπόν…

Ένα αεροσκάφος της αμερικανικής Πολεμικής Αεροπορίας ανεφοδιάζει με καύσιμα ένα δεύτερο, κατά τη διάρκεια μιας προγραμματισμένης πτήσης ρουτίνας. Ένας μακρύς, εύκαμπτος σωλήνας βγαίνει από το πίσω μέρος ενός εκ των αεροσκαφών, κινείται προς το δεύτερο και εφάπτεται άψογα σε μια προεξέχουσα κοιλότητα επιτυγχάνοντας την τέλεια «μηχανική διείσδυση». Για κάποιον που βλέπει για πρώτη φορά το φιλμ δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί αμέσως πως ο πανούργος Κιούμπρικ μάς έχει μόλις δώσει την καλύτερη κινηματογραφική αναπαράσταση της πολεμοχαρούς… αυτοϊκανοποίησης των εκφραστών ενός ολόκληρου έθνους μέσα σε ελάχιστα μόνο καρέ, ένα υπέροχο σεξουαλικό υπονοούμενο για την εμμονή της Αμερικής με το «μέγεθος» και με το σύνδρομο του «ποιος την έχει μεγαλύτερη»… τη δύναμη της υπεροχής: οι ΗΠΑ ή η Ρωσία; Όπως αποδεικνύεται στη συνέχεια, μάλλον κανείς, με τις δύο πλευρές να επιδίδονται αμφότερες σε έναν αγώνα ενάντια στον χρόνο, προκειμένου να αναχαιτίσουν την εναέρια επιδρομή που έχει διατάξει ο παρανοϊκός στρατηγός Τζακ Ντ. Ρίπερ (Χέιντεν). Εν μέσω γενικότερου αναβρασμού, η σύσκεψη του επιτελείου του Αμερικανού Προέδρου στο Δωμάτιο Πολέμου θα φέρει στην επιφάνεια όλες τις παθογένειες του αμερικανικού συστήματος διαχείρισης κρίσεων, αρχής γενομένης από την αδυναμία επικοινωνίας με τον διαταραγμένο στρατηγό και τα αεροσκάφη που είναι έτοιμα να σκορπίσουν τον όλεθρο. Ο χρόνος μετράει πια αντίστροφα για όλους.

Αντηχώντας τον φόβο τού σοβιετικού επεκτατισμού που υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένος στις ΗΠΑ (αν όχι καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, σίγουρα τη δεκαετία του ’50), ο Κιούμπρικ χρησιμοποιεί με τη σειρά του την απειλή της αλλοτρίωσης των κοινωνικοπολιτικών και πατρίων δομών του αμερικανικού κράτους από τους «κομμουνιστάς», με τρόπο όμοιο με αυτόν του συναντά κανείς στο τρομολαγνικό cult διαμάντι του Ντον Σίγκελ «Invasion of the Body Snatchers» (1956), εκεί όπου ο πληθυσμός μιας μικρής πόλης αρχίζει να αντικαθίσταται από εξωγήινες ρέπλικες, μια από τις καλύτερες κινηματογραφικές μετουσιώσεις του φόβου του Άλλου. Εν προκειμένω, ο Κιούμπρικ δεν χρησιμοποιεί την ιδέα τού σοβιετικού ιμπεριαλισμού ως στοιχείο για να παράξει τρόμο, αλλά την προφασίζεται για να διακωμωδήσει τα κακώς κείμενα και την ψύχωση της Δύσης με τις αυταπάτες μεγαλείου που την διακατέχουν. Παράλληλα, η ένταξη μιας δεδομένης ιστορικής στιγμής σε ένα ευρύτερο – και αβέβαιο – πολιτικό περιβάλλον καθιστά την ταινία μια πολεμική αλληγορία οικουμενικής ισχύος, κάτι σαν την επιτομή του κινηματογραφικού «η ιστορία επαναλαμβάνεται», φέρνοντας στο προσκήνιο τα πολιτικά παιχνίδια και τις μηχανορραφίες των παρασκηνίων, τα οποία και ισοπεδώνει με χειρουργική ακρίβεια, βγάζοντας στη φόρα τον χειρότερο εαυτό όλων των εμπλεκομένων, Αμερικανών και Σοβιετικών, σε ένα γαϊτανάκι παλιμπαιδίζουσας συμπεριφοράς και ατόφια φαρσικών καταστάσεων.

Το «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» μπορεί να μην αποτελεί την καλύτερη ταινία του Κιούμπρικ, σίγουρα, όμως, είναι μια από τις καλύτερες ταινίες της παγκόσμιας κινηματογραφίας, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το γράψιμο των χαρακτήρων της. Βασισμένη στο βιβλίο του Βρετανού συγγραφέα Πίτερ Τζορτζ με τίτλο «Red Alert», το φιλμ συστήνει τους πρωταγωνιστές του στο κοινό με τέτοιον τρόπο, που δεν αφήνει καμία αμφιβολία για τη φαιδρότητα της θέσης στην οποία βρίσκονται, πολύ πριν ξεκινήσει το «πανηγύρι». Από τον στρατηγό «Μπακ» Τάργκιντσον (Σι Σκοτ) που συστήνεται ως φωνή από την… τουαλέτα και τον παρανοημένο στρατηγό Ρίπερ που δίνει εντολή για επίθεση μπροστά από μια πινακίδα που φέρει το slogan «Η ειρήνη είναι το επάγγελμά μας», μέχρι τον πιλότο – cowboy του βομβαρδιστικού και, φυσικά, τον Δρα Στρέιντζλαβ του μοναδικού Πίτερ Σέλερς, έναν πρώην Ναζί με ειδίκευση στα πυρηνικά, ο Κιούμπρικ και οι συν-σεναριογράφοι του, ο ίδιος ο Τζορτζ και ο Τέρι Σάδερν, σκιαγραφούν τα πορτραίτα των εξουσιαστών αυτού του κόσμου, εκείνων που κρατούν τη μοίρα δισεκατομμυρίων στα χέρια τους, μια μοίρα που, μεταξύ μας, δεν μοιάζει και τόσο καλή. Ο περφεξιονισμός και η εμμονή του Κιούμπρικ στις μικρές λεπτομέρειες που κάνουν τη διαφορά είναι τελικά τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν το «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα» ένα διαχρονικά σπουδαίο φιλμ: o cowboy, ο «καθαρόαιμος» εκφραστής τού αμερικανικού ονείρου και των «ανοιχτών οριζόντων» μετατρέπεται σε έναν άξεστο hillbilly πιλότο (!), το πούρο στο στόμα τού στρατηγού Ρίπερ μετουσιώνεται σε… προέκταση του ετοιμοπόλεμου ανδρισμού του, ο αυτόματος πωλητής της Coca-Cola απαιτεί σεβασμό γιατί συνιστά «ιδιωτική ιδιοκτησία». Τελικά, ίσως και τίποτα από όλα αυτά να μην έχει σημασία: ό,τι είναι να γίνει θα γίνει, και η ιστορία απλώς θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται εν μέσω πυρηνικών μανιταριών και με τους στίχους του «We’ll Meet Again» της Βίρα Λιν να τη συνοδεύουν.