του Δημήτρη Δημητρακόπουλου

Στο «Ο Θεός Δεν Μοιράζει Καραμέλες», ο Βαγγέλης Καλαμπάκας δεν έχει στόχο να αναλύσει τις πολύπλοκες διαδικασίες υιοθεσίας που ακολουθούνται στις φτωχές χώρες της Αφρικής. Ούτε επιθυμεί να αφηγηθεί μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος, εστιάζοντας σε συγκεκριμένα πρόσωπα και ιστορίες όσων συνάντησε σε αυτό το ορφανοτροφείο της Αιθιοπίας. Αντίθετα, αποτυπώνει την καθημερινότητα με απόσταση, (κατά το δυνατόν) αντικειμενικότητα αλλά και διακριτική κριτική διάθεση, προσπαθώντας να ανακαλύψει τι είναι αυτό που κρατά ενωμένη αυτή την ιδιόμορφη κοινότητα αλλά και τα μέσα προστασίας της από τους εξωτερικούς παράγοντες και το παρεμβατικό δυτικό βλέμμα.

Η κάμερα του Καλαμπάκα παραμένει ανοιχτή για να καταγράψει σχεδόν όλο το φάσμα της καθημερινότητας: από την καθημερινή φροντίδα των γυναικών που αναλαμβάνουν για αυτά τα παιδιά τον ρόλο της μάνας (τα ίδια τις αποκαλούν άλλωστε «μαμά» ή «μανούλα») και τη συμμετοχή των ίδιων των παιδιών στην καθαριότητα και το πλύσιμο των ρούχων μέχρι τη διδασκαλία από Άγγλους εκπαιδευτικούς και τη θρησκευτική πίστη που αποτελεί μέσο ελπίδας, συνοχής και διασκέδασης, τα πάντα αποτυπώνονται χωρίς περιττούς εντυπωσιασμούς ή παρεμβάσεις αλλά με διάθεση αποκάλυψης και, ακόμη κυριότερο, πρόθεση κατανόησης όλων των κανόνων που συντελούν στην ομαλή λειτουργία του συνόλου. Αν και στο μεγαλύτερο μέρος τής διάρκειας η παρουσία της κάμερας περνάει απαρατήρητη, υπάρχουν φευγαλέες ματιές και χαμόγελα που «καρφώνουν» την ύπαρξή της («Τι έχουν πάθει; Πολλούς λευκούς βλέπουμε τελευταία», δηλώνει μια νεαρή εργαζόμενη στο ορφανοτροφείο), μερικές φορές φανερώνοντας και τη «μεταμορφωτική» της ικανότητα («Τα λες όλα αυτά μπροστά στην κάμερα;», «Κάτσε να πάρω και αυτό το λουλούδι για να με φωτογραφίσει»). Γενικά, όμως, η οικειότητα είναι έκδηλη, οδηγώντας σε κάτι που περισσότερο μοιάζει με αφιλτράριστη ματιά παρά σε καθαρόαιμη ταινία τεκμηρίωσης.

Μέσω αυτής της τακτικής, η κριτική τής δυτικής αντιμετώπισης παρουσιάζεται καθαρά αλλά χωρίς να κραυγάζει διδακτισμό ή επιθετική διάθεση. Ουσιαστικά, ο Καλαμπάκας αφήνει τις εικόνες του να μιλήσουν από μόνες τους. Οι Αγγλίδες δασκάλες δείχνουν γνήσια χαρά που εκπαιδεύουν τους νεαρούς μαθητές τους στα στάδια μιας «σωστής βρετανικής» πρωινής ετοιμασίας, αλλά, όταν κάνουν χειροτεχνία, δίνουν στα παιδιά να χρωματίσουν ζωγραφιές του βασιλιά! Επίσης, η τηλεόραση είναι ανοιχτή στις ταινίες του Χόλιγουντ (ο Μπεν Στίλερ και ο Άντονι Χόπκινς έχουν την τιμητική τους) προσφέροντας διαφορετικές εικόνες από αυτές που μπορεί να έχουν συνηθίσει τα παιδιά (τα οποία διψούν για ακόμη περισσότερο «δυτικό πολιτισμό», αποζητώντας internet ή… μια πισίνα), όμως και πάλι η πηγαία υποτίμηση της «λευκής» ανωτερότητας γίνεται εμφανής όταν ένας Αυστραλός επισκέπτης μοιράζει καραμέλες στα παιδιά, ως άλλος Θεός, στη σκηνή που ουσιαστικά εμπνέει και τον τίτλο του ντοκιμαντέρ. Στο φιλμ, κανείς δεν είναι καλός ή κακός. Οι ανισότητες, όμως, γίνονται εμφανείς μέσα από τις λεπτομέρειες, κρυμμένες πολλές φορές ακόμα και πίσω από ένα χαμόγελο (όπως, λόγου χάρη, όταν ένα μικρό παιδί ενθουσιάζεται όταν μαθαίνει ότι υπάρχει επισκέπτης, αναρωτώμενο γεμάτο προσμονή αν είναι λευκός).

Ειδικό ρόλο (και μάλιστα ολοένα και αυξανόμενο μέχρι το τέλος του ντοκιμαντέρ) σε όλα αυτά παίζει η θρησκεία. Από τις νουθεσίες εντός ορφανοτροφείου μέχρι την επίσκεψη στη γειτονική χριστιανική αίθουσα (όπου η κάμερα αποτυπώνει στα πρόσωπα των παιδιών ένα μεγάλο εύρος συναισθημάτων, από γνήσια απορία και σάστισμα μέχρι ανακούφιση και γνήσια αίσθηση ελπίδας στα μάτια) και από τις συνεχείς προσευχές κατά τη διάρκεια της μέρας μέχρι την ίδια τη χρήση της μουσικής που μοιάζει να γίνεται αποκλειστικά για θρησκευτικούς σκοπούς (μια γνώριμη χριστουγεννιάτικη μελωδία μετατρέπεται σε καθαρά εμψυχωτικό, θρησκευτικό ψαλμό), τα πάντα δείχνουν να γυρίζουν γύρω από τον Θεό – κι αυτό δε μοιάζει τόσο ως έκφανση θρησκοληψίας αλλά ως ένα ακόμη μέσο για τη διατήρηση της ελπίδας αλλά και της συνεκτικότητας αυτής της κοινότητας (ακόμα και αν η αυστηρότητα των κανόνων της Βίβλου οδηγεί προς τον φανατισμό και την εσχατολογία). Ο Καλαμπάκας δείχνει να εμμένει υπερβολικά στην απεικόνιση όλων των θρησκευτικών δραστηριοτήτων, ίσως επειδή όντως καλύπτουν τόσο μεγάλο ποσοστό της καθημερινότητας. Στο τέλος, όμως, μένει η αίσθηση ότι ενδεχομένως κάτι άλλο, λιγότερο εμφανές παρέμεινε κρυφό (όπως, λόγου χάρη, γιατί τα μεγαλύτερα παιδιά δείχνουν να είναι τόσο σιωπηλά σε σχέση με τα σαφώς πιο δραστήρια νεαρά μέλη) για να δώσει περισσότερο χώρο σε κάτι που είναι εξαρχής λίγο-πολύ προφανές.

Ωστόσο, αυτό που λείπει από το ντοκιμαντέρ είναι η συνοχή που θα μπορούσε να κάνει πιο δυνατή την αφήγηση των εικόνων. Οι αλήθειες που προκύπτουν από την παρατήρηση δεν καταφέρνουν να μπουν ουσιαστικά σε μία σειρά και παραμένουν σκόρπιες παρατηρήσεις, ουσίας μεν αλλά χωρίς να σχηματίζουν μια ενιαία συμπαγή εικόνα. Επίσης, το πριν και το μετά της παραμονής των παιδιών στο ορφανοτροφείο παραμένουν εκτός της «ιστορίας», κάτι που δε θα ήταν απαραίτητα κακό, καθώς εστιάζει σε ένα πολύ σημαντικό «τώρα», αλλά εδώ αναφερόμαστε στην «εκπαίδευση» μερικών παιδιών χωρίς να μαθαίνουμε τελικά τι πορεία προδιαγράφεται για αυτά μέσα στο πλαίσιο της χώρας αλλά και της προσωπικής τους διαδρομής. Σίγουρα, το «Ο Θεός Δεν Μοιράζει Καραμέλες» δεν είναι μια ταινία για την υιοθεσία. Αλλά κλείνει χωρίς να απαντά στην πραγματικότητα τι περιμένει αυτά τα παιδιά ή για τι ακριβώς προετοιμάζονται, πέρα από το να βασίζονται το ένα στο άλλο και να μαθαίνουν να ζουν αρμονικά σε ένα σύνολο, κόντρα στις αντιξοότητες.