του Νίκου Παλάτου

Ο Σεργκέι Ντοβλάτοφ γεννήθηκε στη Ρωσία το 1941, είχε αρμένικες και εβραϊκές ρίζες από μητέρα και πατέρα αντίστοιχα, καταπιάστηκε από νεαρή ηλικία με τη συγγραφή, έτυχε όμως καταξίωσης στην πατρίδα του αφού μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, τυγχάνοντας πλήρους αναγνώρισης ως ένας από τους σημαντικότερους Σοβιετικούς συγγραφείς έπειτα από τον θάνατό του από καρδιακή προσβολή, το 1990. Στα χρόνια της μετοίκησής του στην Αμερική παραπέμπει ο ελληνικός τίτλος «Εξόριστος Συγγραφέας», αν και ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος Αλεξέι Γκερμάν Τζ. ουδόλως ασχολείται με αυτά, διότι πολύ απλά δεν τον ενδιαφέρει να γυρίσει μια βιογραφία με την τυπική έννοια του όρου. Επιλέγοντας μια τυχαία εβδομάδα στη ζωή του νεαρού και άγνωστου τότε Ντοβλάτοφ, επιχειρεί ουσιαστικά μια μελέτη του χαρακτήρα του, εξετάζοντας τις συνθήκες που οδήγησαν τον μυθιστοριογράφο στην αυτοεξορία, προσπαθώντας παράλληλα να αναδείξει όλες τις πτυχές του χαρακτήρα του, καθώς τον σκιαγραφεί όχι μόνο σαν επίδοξο συγγραφέα, αλλά και σαν πατέρα, γιο, σύζυγο και εργαζόμενο.

Ο Γκερμάν τοποθετεί τον κεντρικό χαρακτήρα αλλά και τους φίλους του από τους καλλιτεχνικούς κύκλους της Σοβιετικής Ένωσης (μεταξύ των οποίων και ο μετέπειτα νομπελίστας ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι) σε ένα πλαίσιο όπου όλοι τους φαίνονται να δίνουν έναν καθημερινό αγώνα υπέρ της αρτίστικης ελευθερίας τους. Ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ έχει ήδη συμπληρώσει επτά χρόνια στο τιμόνι της Σοβιετικής Ένωσης, με τη διακυβέρνησή του να έχει εγκαθιδρύσει έναν αέναο γραφειοκρατικό κύκλο, ο οποίος στέκει σαν ανυπέρβλητο εμπόδιο σε όλες τις εκδοτικές προσπάθειες του Ντοβλάτοφ και τις αντίστοιχες ανησυχίες των υπολοίπων. Αναλαμβάνει κρατικές «παραγγελιές» δημοσιογραφικού χαρακτήρα, έχοντας την ελπίδα πως με τέτοιους συμβιβασμούς θα γίνει επιτέλους δεκτός από την Ένωση Λογοτεχνών, κάτι που είναι απαραίτητο για να καταφέρει να εκδώσει κάποτε τα έργα του. Οι σχετικές αποστολές που αναλαμβάνει (το πορτρέτο ενός εργάτη ορυχείου, οι επετειακές εκδηλώσεις για τον εορτασμό της Οκτωβριανής Επανάστασης κ.λπ.), όμως, είναι καταδικασμένες εκ των προτέρων σε αποτυχία, αφού ο κυνισμός του δεν του επιτρέπει ωραιοποίηση και υποχωρήσεις. Σε προσωπικό επίπεδο, προσπαθεί να σώσει τον γάμο του που οδεύει με μαθηματική ακρίβεια στη διάλυση, δείχνει σημάδια στοργικού πατέρα φροντίζοντας καθημερινά τη μικρή του κόρη, ενώ αναγκάζεται να μένει σε κοινόβια πολυκατοικία σοσιαλιστικού τύπου μαζί με τη μητέρα του, η οποία αναγνωρίζει μεν το ταλέντο του, φροντίζοντας όμως να του υπενθυμίζει διαρκώς, πως εάν δεν εκδώσει τα χειρόγραφά του, θα είναι για πάντα ένα τίποτα.

Χάρη στα αργά και μεγάλης διάρκειας μονοπλάνα με φόντο το παγωμένο Λένινγκραντ, ο Γκερμάν με τη βοήθεια του διευθυντή φωτογραφίας Λούκας Ζαλ (συνεργάτης του Πάβελ Παβλικόφσκι, τόσο στην «Ida» όσο και στον «Ψυχρό Πόλεμο»), πετυχαίνει να αποδώσει μέσω των ατελείωτων συζητήσεων του Ντοβλάτοφ με τους λογής λογής φίλους και γνωστούς του, το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκονταν όλοι τους, διαβλέποντας το άσκοπο των καλλιτεχνικών τους προσπαθειών. Ακολουθεί με σχεδόν ιεροτελεστικό τρόπο μια γραμμή αφήγησης που θέλει βαθιά ειρωνικές σεκάνς (όπως εκείνη με τους σωσίες του Τολστόι και του Ντοστογέφσκι να εμφανίζονται ως προπαγανδιστικά όργανα του κόμματος) να εναλλάσσονται με τη μόνιμη κατάληξη κάθε καλλιτεχνικής απογοήτευσης που κατευθύνει άπαντες στα αντίστοιχα στέκια της πόλης υπό τους ήχους jazz μουσικής και συνοδεία αλκοόλ. Γρήγορα, όμως, γίνεται σαφές πως η διαρκής λούπα, την οποία ζουν σε κάθε μία από τις έξι ημέρες οριοθέτησης της φιλμικής δράσης τα ελεύθερα πνεύματα του σοβιετικού καλλιτεχνικού κόσμου, εξαντλείται ως προβληματισμός, αφού ο Γκερμάν ανακυκλώνει τη στασιμότητα της έμπνευσής τους ως απόρροια του κρατικού ελέγχου με έναν μονότονο τρόπο ο οποίος απλώνεται (υπερβολικά χαλαρά) σε δύο γεμάτες ώρες διάρκειας. Η παροιμιώδης στωικότητα με την οποία αντιμετωπίζει σχεδόν τα πάντα ο Ντοβλάτοφ, τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, αποδίδεται ευλαβικά από τον ανέκφραστο Σέρβο ηθοποιό Μίλαν Μάριτς. Καθώς όμως αυτός περιφέρεται συνεχώς και αδιαλείπτως είτε στους ολόλευκους χιονισμένους δρόμους του Λένινγκραντ είτε στο ημίφως των γραφείων των κρατικών υπηρεσιών, ο σταθερός βηματισμός του σε μια καφκική πραγματικότητα, που τον κάνει να μοιάζει ένοχος αν και δεν έχει διαπράξει κάποιο έγκλημα, χάνει φανερά τον ρυθμό του, βυθιζόμενος σε τσιτάτα του τύπου «ψυχολογία άνευ διδασκάλου» και εν μέσω αποπειρών αυτοκτονιών που δίνουν (υποτίθεται) μια πιο δραματική αύρα στα τεκταινόμενα.