του Ηλία Φραγκούλη

Κοντινό σε εγχείρηση ανοιχτής καρδιάς (συνοδεία Σούμπερτ και… «Jesus Christus»!). Η πρώτη εικόνα του «Θανάτου του Ιερού Ελαφιού». Μπορεί να ιδωθεί και σαν μια σαρκαστική απάντηση του Γιώργου Λάνθιμου στην κατηγορία (μερίδας κοινού και κριτικής) ότι το σινεμά που κάνει είναι άκαρδο και μισανθρωπικό. Έχουν ακουστεί και αυτά. Έχουν ακουστεί πολλά. Και όσο… μισητό κι αν είναι το σινεμά του Λάνθιμου για το mainstream, τόσο μεγαλύτερη κουβέντα γίνεται με τις ταινίες του, κατόπιν προβολής. Είναι κάτι που όλοι μας έχουμε παρατηρήσει να συμβαίνει, έντονα. Οι θεατές να «μουδιάζουν», να μην απομακρύνονται από τις κινηματογραφικές αίθουσες, να νιώθουν αυτή την ανάγκη να μιλήσουν μεταξύ τους, να προσπαθήσουν να διασταυρώσουν απόψεις, ματιές «ερμηνείας» για το έργο, να σκεφτούν. Είναι ένα «δώρο» αυτή η εμπειρία. Ακόμη και με τούτο το φιλμ, που αποτελεί σίγουρα το πιο απρόσιτο στη φιλμογραφία του Λάνθιμου. Το πιο οδυνηρό, έστω. Κι ας φαντάζουν όλα «οικεία», «καθημερινά», «φυσιολογικά».

Η ιστορία είναι (το λιγότερο) παράδοξη, αλλά ενταγμένη σε ένα πλαίσιο ρεαλιστικού παρόντος που δημιουργεί μια ισχυρή αντίθεση με τον κόσμο του Λάνθιμου, πόσω μάλλον εδώ, όπου το σκηνικό της δράσης είναι τα προάστεια μιας αμερικανικής πόλης (το Σινσινάτι του Οχάιο!) και ουχί ένας ασαφής τόπος (και χρόνος). Ζεύγος ιατρών, με δύο παιδιά κι ένα κατοικίδιο, επαναλαμβάνει τη ρουτίνα της κάθε μέρας. Ο πατέρας, όμως, έχει ένα «μυστικό». Συναντά ένα νεαρό αγόρι, κάνουν βόλτες έξω, μοιράζεται μαζί του το lunch break του σε ένα average diner, του χαρίζει ένα μάλλον ακριβό ρολόι. Όταν η παρουσία του νεαρού αρχίζει να γίνεται κάπως αισθητή στο νοσοκομείο στο οποίο εργάζεται ο πατέρας, ο τελευταίος αποφασίζει να το καλέσει και στο σπίτι του. Το αγόρι θα αποκτήσει θρασύ θάρρος, θα γίνει ένας κοινός stalker, θα αρχίσει να απαιτεί. Ώσπου ένα ιατρικά ανεξήγητο φαινόμενο, που βασανίζει την οικογένεια, ανατρέπει τα δεδομένα και τις ισορροπίες στις σχέσεις όλων.

Ο τόνος του φιλμ είναι κλινικά «νεκρός». Ο Λάνθιμος (και ο Ευθύμης Φιλίππου στο σενάριο, προφανώς) αντιμετωπίζει τον θεσμό της οικογένειας πιο δυσάρεστα από ποτέ, τα offbeat χαρακτηριστικά τού δημιουργού (που είθισται να καθοδηγούν και τις ερμηνείες) γίνονται εδώ τόσο αφύσικα «out of this world» που κοντράρουν σε βαθμό ψυχολογικής οδύνης τα όρια του θεατή, ο οποίος παρακολουθεί ένα αληθοφανές, μεν, δράμα αλλά με τροπές οι οποίες αγγίζουν (φαντασιακά) ένα είδος σουρεαλιστικού χιούμορ που, στην ουσία, ματώνει μέσα σου.

Αν έψαχνα να βρω μία και μοναδική λέξη που θα μπορούσε (;) να περιγράψει την αίσθηση του «Θανάτου του Ιερού Ελαφιού», θα επέλεγα την απομάκρυνση. Ακριβώς όπως το υποκειμενικό, «ανώτερο» βλέμμα παρακολουθεί την εναρκτήρια εγχείρηση, έτσι και ο φακός του Λάνθιμου τείνει να απομακρύνεται από τα πάντα, να κρατά αποστάσεις από ήρωες κι ανθρώπους (γενικότερα). Dolly shots που ακολουθούν τους χαρακτήρες… από ψηλά, «αποστασιοποιημένες» ευρυγώνιες λήψεις, τα πάντα σε οδηγούν σε σκέψεις ύπαρξης μιας αόρατης, «ανώτερης» δύναμης που έχει «καταραστεί» αυτή την οικογένεια. Μια οικογένεια που «αντιγράφει» τη ζωή, λες και είναι σελίδες αγαθών από στερεοτυπικούς καταλόγους αγορών. Απόλυτα απαθή. Χωρίς να νοιάζει κανέναν το αν θα χαθεί. Θα τιμωρηθεί. Ή θα θυσιαστεί.

Είναι αναπόφευκτη (ακόμη και) η «ανάγνωση» της ταινίας υπό ένα «Θείο» πρίσμα, άσχετα από το αν θα προσέξεις ή όχι ποια ατάκα / σκηνή του Μπιλ Μάρεϊ από τη «Μέρα της Μαρμότας» (1993) επιλέγει να χρησιμοποιήσει ο Λάνθιμος ή ποια είναι η μορφή που αντικατοπτρίζεται πάνω από τη χορωδία των κοριτσιών στο σχολικό αμφιθέατρο. Αφήνω τις υπόλοιπες «ταυτίσεις» στην κρίση του θεατή.

Σε γενικές γραμμές, δημιουργικά, ο Λάνθιμος ξανοίγεται ακόμη περισσότερο με το «Ιερό Ελάφι». Απελευθερώνεται. Μαζί με τον φορμαλισμό του. Γίνεται πιο σκληρός, πιο βίαιος, πιο κυνικός απέναντι στο συναίσθημα, βυθίζεται στο έρεβος ενός αστικού τοπίου που δεν αξίζει να σπαταλά την ενέργεια μιας ολόκληρης, θνητής ζωής. Αναθεωρεί το νόημα του εισβολέα από το… «Θεώρημα» (1968) του Παζολίνι, αλλά με τον «ανθρωπισμό» των πρώτων φιλμ του Χάνεκε (θα επέλεγα ως πιο συγγενικό τον ψυχισμό του «Der Siebente Kontinent», από το 1989). Βάζει την κουκούλα και (σε) σημαδεύει. Κι όπου σε βρει. Κυριολεκτικά!