του Γιάννη Σμοΐλη

Ο Αντρέι Ζβιάγκιντσεφ διαθέτει ένα ιδιαίτερο ταλέντο στο να αφηγείται βιβλικές παραβολές. Το απέδειξε στην αριστουργηματική «Επιστροφή» του, του 2003, μια θεολογική αλληγορία, κατάμεστη αναφορών στις γραφές και μυστικιστικά αργόσυρτη σαν λιτανεία. Με το «Leviathan», συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο, εμπνέεται και πάλι από μια φιγούρα της παλαιάς διαθήκης, τον Ιώβ, επιχειρεί να τοποθετήσει τα ηθικά διδάγματα της ιστορίας του μέσα στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της Ρωσίας τού Πούτιν αλλά σε αντίθεση με το, λατρευτό στους κινηματογραφόφιλους κύκλους, προαναφερθέν έργο, υιοθετώντας μια προσέγγιση λιγότερο «βλοσυρή», αυτή τη φορά, κάπως πιο περιπαικτική (υπάρχουν σκηνές όπου η ταινία λειτουργεί σχεδόν σαν μαύρη σάτιρα ηθών) για να φτάσει, παρ’ όλα αυτά, σε αποκαρδιωτικά συμπεράσματα. Ο Λεβιάθαν είναι το κήτος μέσα στην κοιλιά τού οποίου έζησε για λίγο ο Ιωνάς, είναι, όμως, πολύ περισσότερο το τερατώδες Κράτος του φιλόσοφου Τόμας Χομπς που εξουδετερώνει το άτομο, το αφοπλίζει και του στερεί τις δυνατότητες μιας αξιοπρεπούς ζωής. Για τον Ζβιάγκιντσεφ, η χριστιανική διδασκαλία που παροτρύνει τους δυστυχισμένους να κάνουν υπομονή, να ανέχονται και να αποδέχονται τη μοίρα τους απέναντι στον δυνάστη, δεν μπορεί παρά να γίνει αντικείμενο χλεύης και στο πρόσωπο του ταλαίπωρου ήρωά του καταδικάζεται αυτή ακριβώς η στάση, εκφράζεται η συντριβή όλων των υπομονετικών φουκαράδων αυτού του κόσμου. Αυτών που επιβιώνουν, όπως-όπως, μέσα στο κήτος, χωρίς ελπίδα να δραπετεύσουν μια μέρα. Ο Λεβιάθαν θα τους χωνέψει, το παραμύθι της θρησκείας δεν πείθει πια κανέναν.

Ο καημένος ο Κόλια είναι ένας άνεργος μηχανικός που ζει στο παραθαλάσσιο σπίτι του, με τη νεαρή γυναίκα και τον γιο του από έναν πρώτο γάμο. Τυπική ρώσικη ψυχή, οξύθυμη, αυθόρμητη, εκρηκτική. Ακόμα και στα ζόρια, απολαμβάνει τη vodka του σε λίτρα και γελάει ηχηρά, δεν το βάζει κάτω. Μέχρι που ένας διεφθαρμένος ως το μεδούλι δήμαρχος – gangster θα βάλει στο μάτι την ιδιοκτησία του και θα χρησιμοποιήσει νόμιμα και παράνομα μέσα για να του την πάρει. Ο Κόλια συνειδητοποιεί πόσο μικρός είναι μπροστά στο θηρίο του Κράτους – Λεβιάθαν που εκπροσωπείται απ’ τον θρησκευόμενο, αθεόφοβο εγκληματία. Θα ζητήσει από έναν φίλο του δικηγόρο να τον βοηθήσει για να σώσει αυτή τη φλούδα γης που του αναλογεί, το σπίτι που μοιάζει με προέκταση του εαυτού του και που αν εγκαταλείψει χωρίς μάχη, θα είναι σαν να απαρνιέται την ίδια του την αξιοπρέπεια. Η προδιαγεγραμμένη εξέλιξη μιας σύγκρουσης με το σύστημα, τα απανωτά χαστούκια σε προσωπικό επίπεδο, ακόμα κι ο κίνδυνος να χάσει τη ζωή του δεν πτοούν τον Κόλια. Θα πολεμήσει ως το τέλος, κι ο Ζβιάγκιντσεφ θα καταγράψει τη διαδρομή αυτή προς την επίγνωση, με νατουραλισμό στην κινηματογράφηση, ταχύτερο μοντάζ απ’ αυτό στο οποίο μας είχε συνηθίσει μέχρι τώρα, σχετικά γρήγορο ρυθμό για ένα φιλμ (κι έναν σκηνοθέτη) που δεν μπορεί να ξεπεράσει την αγάπη του για το σινεμά του Ταρκόφσκι, ανθρωπιά, χιούμορ αλλά και γνήσια, λυρική δραματικότητα που εκλιπαρεί, θαρρείς, για μια μεταφυσική ερμηνεία.

Βλέπεις, το «Leviathan», παρά το γεγονός ότι δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για το ποιος είναι ο κύριος στόχος προς τον οποίο κατευθύνονται τα βέλη της κριτικής του (σε σημεία, ίσως, με τρόπο ολίγον κραυγαλέο), παρά τη συστηματική επίθεση σε θεσμούς, δικαστική και πολιτική εξουσία, διαφθορά και θρησκευτική υποκρισία (αν όχι κυριολεκτική συμμαχία με τους εγκληματίες), δεν κρύβει και μια διάθεση ευθέως φιλοσοφική, που θέλει τον άνθρωπο εκ προοιμίου χαμένο, καταδικασμένο όχι μόνο μέσα στην κοινωνία που τον αλυσοδένει αλλά συνολικά, μέσα στην αδιάφορη φύση, ως έρμαιο της διάβρωσης και της αέναης ανακύκλωσης των εποχών. Η μοίρα του Κόλια δεν είναι ιδιαίτερα διαφορετική από εκείνη των προκατακλυσμιαίων όντων που σαρώθηκαν απ’ τις φυσικές καταστροφές. Στα κόκαλα αυτών των απροσδιόριστων πλασμάτων (πρόκειται για τη ραχοκοκαλιά μιας φάλαινας ή ενός δεινόσαυρου;) θα βρει καταφύγιο ο γιος του, σε μια σκηνή μεγάλης συναισθηματικής φόρτισης, με τα απολιθώματα αυτά θα ξεκινήσει και θα κλείσει το φιλμ (και τη συγκλονιστική μουσική του Φίλιπ Γκλας, φυσικά). Η έμφαση που δίνει στα λείψανα αυτά ο Ζβιάγκιντσεφ δεν θεωρώ ότι είναι τυχαία. Προμηνύουν το μέλλον κάθε ανθρώπινης προσπάθειας, περιγελούν όχι μόνο τον δονκιχωτισμό του Κόλια αλλά και του καθενός μας, ανεξάρτητα απ’ το είδος του αγώνα που έχουμε (ή μας έχει) επιλέξει.

Συνεπώς η επαναστατικότητα (αφού δεν μπορείς παρά να εξοργιστείς αναλογιζόμενος την οικουμενική διάσταση της ιστορίας του Κόλια που είναι απότοκο μιας παγκόσμιας, όχι μόνο ρωσικής, κατάστασης πραγμάτων), ο μηδενισμός κι η μοιρολατρία, συνυπάρχουν στο «Leviathan», ένα φιλμ που παρακινεί σε δράση, την ίδια στιγμή που διακηρύσσει τη ματαιότητά της. Κι αν ιδεολογικά παρουσιάζεται κάπως διχασμένο, δεν ισχύει το ίδιο και σε ό,τι αφορά την αισθητική του συνέπεια που μας αποκαλύπτει έναν Ζβιάγκιντσεφ, πιο ώριμο από ποτέ. Η εκθαμβωτική μεγαλοπρέπεια των εισαγωγικών και τελικών πλάνων (όπου και μας δίνεται, εικαστικά ανυπέρβλητη, μια ομορφιά των βράχων, του ουρανού και των νερών, απάνθρωπα περιφρονητική για τα μικρά και εφήμερα δράματά μας), χωράει στο ενδιάμεσο μια δωρική, ουσιαστική αναπαράσταση των γεγονότων, χωρίς ιδιαίτερο στυλιζάρισμα κι άλλα τερτίπια που θα ελάφραιναν το βάρος της πανανθρώπινης σημασίας τους. Η σκηνοθεσία του Ζβιάγκιντσεφ εμμένει στο απαραίτητο, το θεμελιώδες, το κρίσιμο. Από τη μία το τοπίο, η γεωγραφία, ο χώρος, η σημειολογία του περιβάλλοντος, απ’ την άλλη τα πρόσωπα σε αδυσώπητα κοντινά, η οδύνη, ο σπαραγμός, η αγωνία τους να υπάρξουν. Όχι εντελώς απαλλαγμένη ορισμένων απλουστευτικών συμβολισμών, η οπτική γλώσσα τού «Leviathan» είναι ταυτόχρονα νεορεαλιστική και ιμπρεσιονιστική, ανθρωποκεντρική και μεγαλεπήβολη.

Συνεπικουρούμενη κι από τις εξαιρετικές ερμηνείες (ειδικά ο Ρομάν Μαντιάνοφ ως δήμαρχος – μαφιόζος δίνει ρεσιτάλ σε έναν αβανταδόρικο ρόλο), η προσπάθεια του Ζβιάγκιντσεφ να κάνει ένα άνοιγμα και σε ευρύτερα κοινά, χωρίς να κάνει εκπτώσεις, στέφεται με επιτυχία. Επίσης, η άνεση με την οποία ο Ρώσος σκηνοθέτης, διαπρέπει στη διασταύρωση των ειδών, αποκαλύπτει μια δημιουργική τόλμη, όχι συχνά παρατηρημένη στους μεγαλόσχημους δημιουργούς τού καλλιτεχνικού κυκλώματος (που συνήθως υιοθετούν μια φόρμα και την υπηρετούν απαρέγκλιτα από ταινία σε ταινία): το «Leviathan» είναι συγχρόνως κοινωνικό δράμα, πολιτική σάτιρα, θρησκευτική παραβολή, μαύρη κωμωδία, αστικό γουέστερν, δικανικό θρίλερ και καφκική μεταγραφή (το άτομο παγιδευμένο στους μαιάνδρους της γραφειοκρατίας, μόνο ενάντια στο παράλογο του κόσμου, που χάνει και δεν μπορεί να αντιληφθεί το γιατί), διατηρώντας μια ωραία ενότητα ύφους. Μένει να φανεί πώς θα ανταποκριθεί ο πολύς κόσμος σε ένα φιλμ, ξεκάθαρα artistic αλλά πάντα επικοινωνιακό και εύληπτο. Η τέχνη του Ζβιάγκιντσεφ σου απευθύνει το κάλεσμα: για αφύπνιση, σύγκρουση ή έστω αισθητική απόλαυση και χρήσιμο προβληματισμό. Είσαι έτοιμος να ανταποκριθείς;