της Κατερίνας Ανδρεάκου

Πολλά από τα κορυφαία ντοκιμαντέρ λαμβάνουν μια προσωπική χροιά, εξαρχής ή κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων τους, είτε λόγω προσωπικής ανάμειξης του κινηματογραφιστή με το κεντρικό του πρόσωπο / θέμα είτε λόγω της ιδεολογίας που προσπαθεί να παρουσιάσει θεματικά. Είναι, όμως, ελάχιστα εκείνα που κυριολεκτικά γίνονται μάρτυρες, ακόμα και συμμετέχοντες, σε γεγονότα που αλλάζουν τη ροή της Ιστορίας. Το «Citizenfour» ανήκει στη σπάνια δεύτερη κατηγορία.

Ο Έντουαρντ Σνόουντεν, ο τότε 30χρονος Αμερικανός πρώην εργαζόμενος στη CIA και την αμερικανική Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας (NSA), αποφάσισε να γίνει πληροφοριοδότης, αποκαλύπτοντας πως οι πρώην εργοδότες του, η NSA, κατέσχεσαν τα προσωπικά στοιχεία και αρχεία εκατομμυρίων πολιτών ανά τον κόσμο, εντελώς αντισυνταγματικά και, εννοείται, άκρως απόρρητα. Οι ισχυρισμοί του βασίστηκαν (και στη συνέχεια αποδείχθηκαν) μέσα από μια σειρά μυστικών εγγράφων που ο ίδιος υπέκλεψε από την υπηρεσία και τα οποία θέλησε να κοινοποιήσει παγκοσμίως, εξού και τα κρυπτογραφημένα e-mails στην Πόιτρας και σε δύο δημοσιογράφους της βρετανικής εφημερίδας The Guardian, τους Γιούεν ΜακΆσκιλ και Γκλεν Γκρίνγουολντ. Οι τρεις παραλήπτες άρχισαν να ταξιδεύουν ανά τον κόσμο, ακολουθώντας τα ίχνη του Σνόουντεν, καθώς εκείνος προσπαθούσε να ξεφύγει από τις αμερικάνικες (και όχι μόνο, προφανώς) μυστικές υπηρεσίες αλλά και από το μένος όλων εκείνων που τον καταδίκασαν εξαρχής ως προδότη.

«Προδότης» ή «ήρωας», μεγαλομανές κωλόπαιδο ή απρόθυμος καταδότης που, όμως, θέλησε να ξεσκεπάσει τις αντισυνταγματικές πράξεις των υπηρεσιών που υποτιθέμενα φροντίζουν για την ασφάλεια των πολιτών τους, όλοι όσοι γνωρίζουν την ιστορία των πράξεων του Σνόουντεν έχουν λίγο-πολύ διαμορφώσει την άποψή τους. Ήρθε και η φετινή, εν μέρει μυθοπλαστική κινηματογραφική εκδοχή του Όλιβερ Στόουν, το «Σνόουντεν», και το ευρύτερο κοινό είχε την ευκαιρία να εξοικειωθεί ακόμα περισσότερο με αυτό το τόσο σημαντικό γεγονός της σύγχρονης Ιστορίας. Ωστόσο, δύο χρόνια πριν, αυτό εδώ το βραβευμένο με Όσκαρ ντοκιμαντέρ (ας μην σχολιάσουμε καν τη γελοιωδώς ετεροχρονισμένη έξοδό του στις ελληνικές αίθουσες…) ήταν το «the real deal» που λένε και οι Αμερικανοί, το ντοκιμαντέρ που δημιουργήθηκε μέσα από τις συναντήσεις της σκηνοθέτιδός του με τον ίδιο τον Σνόουντεν, ακριβώς τις στιγμές που εκείνος άλλαζε την Ιστορία, που αποκάλυπτε στους ανυποψίαστους πολίτες του κόσμου τις σοκαριστικές παρανομίες των ύψιστων μυστικών υπηρεσιών οι οποίες αποθήκευαν τα προσωπικά μας δεδομένα χωρίς την άδειά μας, χωρίς καν να μας ενημερώσουν για αυτό (κάτι που ασφαλώς δεν θα συνέβαινε έτσι κι αλλιώς, καθώς η όλη διαδικασία είναι αντισυνταγματική). Έτσι, αυτό το ντοκιμαντέρ αποκτά το ίδιο σημαντική ιστορική σημασία, καθώς παρακολουθούμε αρχικά την Πόιτρας να προσπαθεί να καταλάβει τη σπουδαιότητα των e-mails του Citizenfour και, μήνες αργότερα, να πρωτογνωρίζει τον γενικώς χαμηλότονο νεαρό Έντουαρντ σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου στο Χονγκ Κονγκ, παρουσία και των δυο δημοσιογράφων της Guardian, οι οποίοι έγραψαν / κάλυψαν την ιστορία του και ξεσκέπασαν τα παράνομα μυστικά της NSA, με κίνδυνο και της δικής τους ακεραιότητας.

Ακόμα και αν δεν το είχε σκοπό, η αφηγηματική ροή του «Citizenfour» εξελίσσεται αναπόφευκτα σε ύφος κατασκοπικού θρίλερ, καθώς η κάμερά του ακολουθεί τη νευρική πορεία τού Σνόουντεν, από άγνωστο υπαλληλίσκο και κλασικό tech-nerd σε μια από τις πιο διχαστικές αλλά και σημαντικές φιγούρες της σύγχρονης εποχής – εν γνώσει του. Αβεβαιότητα, νευρώσεις, αποφασιστικότητα, φόβος, αμφιβολία, αυτοπεποίθηση, όλα συναισθήματα σε αλληλοδιαδοχή στο πρόσωπο του νεαρού που θέλει να αλλάξει τον κόσμο με τις αποκαλύψεις του, αλλά ταυτόχρονα του λείπει και η ζωή που άφησε πια μόνιμα πίσω του (βρίσκεται ακόμα αναγκαστικά αυτοεξόριστος φυγάς στη Ρωσία), που είναι αποφασισμένος να ξεσκεπάσει τις παρανομίες αλλά αισθάνεται ήδη φυλακισμένος μετά από μήνες εγκλεισμού σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου, που έχει πλήρη επίγνωση των πράξεών του και δεν μετανιώνει γι’ αυτές, όμως βιώνει και κάμποσες στιγμές δειλίας και φόβου. Και όλα αυτά εναλλάσσονται μπροστά μας, μέσω της κάμερας της Πόιτρας που βρίσκεται εκεί, που έχει το ίδιο το επίκεντρο μπροστά της, σε όλες τις ανθρώπινες διαστάσεις του, με τον φακό να καταγράφει ζωντανά κινήσεις που θα συζητιούνται και θα έχουν παγκόσμιο αντίκτυπο για πολλές ακόμα δεκαετίες. Και αν και το ίδιο το ντοκιμαντέρ ως καλλιτεχνική δουλειά δεν είναι τίποτα το συγκλονιστικό από πλευράς αρτίστικης ιδιαιτερότητας και πρωτοτυπίας, στην προκειμένη περίπτωση αυτό μας ενδιαφέρει ελάχιστα, μπροστά στο πολύτιμο, αποκλειστικό υλικό που μας προσφέρει: ένα ανεκτίμητο κομμάτι Ιστορίας για το πώς οι… ανώτερες δυνάμεις εξαπατούν και κατασκοπεύουν τα «ποίμνιά» τους αλλά και για το πώς ένα τόσο «μικρό ψάρι» μπορεί να κάνει τη διαφορά και να βοηθήσει στην επανεκτίμηση και τον επαναπροσδιορισμό (ελπίζουμε) των… δεδομένων, με θράσος αλλά και αυτοθυσία.