του Νίκου Παλάτου

Ο Τσέχος σκηνοθέτης Γιαν Χρέιμπεκ έγινε ευρύτερα γνωστός με την ταινία του «Παιχνίδια Διχασμού και… Εγκυμοσύνης» (2000), μια ειρωνική κριτική των συμπατριωτών του συνεργατών των Ναζί τον καιρό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία είχε καταφέρει μάλιστα να μπει και στην πεντάδα των υποψηφιοτήτων για το ξενόγλωσσο Όσκαρ (για να χάσει από το «Τίγρης και Δράκος»). Δεκαπέντε περίπου χρόνια από τότε κι έχοντας σκηνοθετήσει μια σειρά ταινιών, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων δεν βρήκε διανομή στη χώρα μας, επιστρέφει παραδίδοντας ένα φιλμ που ελάχιστα διαφέρει σε ό,τι έχει να κάνει με τη γλαφυρή ματιά του στο πρόσφατο παρελθόν της πατρίδας του.

Η διαφορά είναι πως εδώ η ιστορία που διηγείται (η οποία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, από τα σχολικά χρόνια τού βασικού του συνεργάτη / σεναριογράφου Πετρ Γιαρχόφσκι) διαδραματίζεται στην Μπρατισλάβα του 1983, κατά την κομμουνιστική περίοδο της χώρας, δηλαδή. Ο Χρέιμπεκ χρησιμοποιεί ένα ασήμαντο, ίσως και περιορισμένου βεληνεκούς περιστατικό, για να σχολιάσει με έναν καυστικά γλυκόπικρο τρόπο την υποκρισία, αλλά και τον φόβο των απλών Τσεχοσλοβάκων ενάντια στην τότε εξουσία. Δεν τον ενδιαφέρει να βουτήξει στα βαθιά της κομμουνιστικής κριτικής, ξεσκεπάζοντας με πάθος τα κακώς κείμενα και τις δομές πάνω στις οποίες βασίστηκε το σύστημα, αλλά φτιάχνει μια κατεξοχήν λαϊκή σάτιρα. Μένει μακριά από σχεδόν οτιδήποτε θα προκαλούσε ή θα έφερνε έντονη δυσφορία για τις παρελθούσες τακτικές, με την αφήγησή του να ακολουθεί έναν ελαφρύ, διασκεδαστικό τόνο, στην προσπάθειά του να αποτυπώσει τη χειραγώγηση της κοινωνίας (ειδικά των κατώτερων τάξεων) προς όφελος του πολιτικού συστήματος.

Η Μάρια Ντραζντέχοβα δεν φαίνεται να είναι και η πιο συνηθισμένη δασκάλα, καθώς, έχοντας τις πλάτες του Κόμματος του οποίου τυγχάνει εκλεκτό στέλεχος, ποντάρει στη θέση της προκειμένου να απλοποιήσει την καθημερινότητά της. Έχοντας χάσει τον στρατιωτικό σύζυγό της, βλέπει στα πρόσωπα των μαθητών της, αλλά και των γονιών τους, τη χείρα βοηθείας που της είναι απαραίτητη. Τους χρησιμοποιεί αμφότερους όχι με τον πλέον ενδεδειγμένο εκπαιδευτικό τρόπο, μιας και όσοι δεν υποκύπτουν στις ευγενικές πιέσεις της, ώστε να της κάνουν τις μικρές χάρες που ζητά, βλέπουν τους βαθμούς τους να παίρνουν την κάτω βόλτα. Όταν μια μαθήτρια που έχει πάθος με τη ρυθμική γυμναστική βλέπει την ενασχόληση με το αγαπημένο της άθλημα να τίθεται σε κίνδυνο εξαιτίας των όχι καλών επιδόσεών της στην τάξη, απόρροια της μη συμμόρφωσης των γονιών της με τις επιθυμίες της δασκάλας, εκείνοι προβαίνουν σε καταγγελία στη Διευθύντρια του σχολείου, η οποία συγκαλεί τον σύλλογο γονέων ώστε να κριθεί η σοβαρότητα και το αληθές της κατάστασης.

Με συνεχή flashback, o Χρέιμπεκ πηγαίνει την ιστορία από το σήμερα της συνέλευσης των γονέων και κηδεμόνων στο πρόσφατο παρελθόν της σχολικής χρονιάς, ξετυλίγοντας την υπόθεση της ύποπτης συμπεριφοράς της δασκάλας, εν είδει δικαστικού δράματος, με τους πατεράδες και τις μητέρες των μαθητών σε έναν ρόλο ενόρκων, να κρίνουν εάν τα γεγονότα που περιγράφονται κρύβουν κάτι το πραγματικά επιλήψιμο ή εάν πρόκειται για μια αθώα συμπεριφορά εκ μέρους της, με αντίστοιχη εκδικητική μανία από την πλευρά των γονιών, τα παιδιά των οποίων απλώς δεν διαβάζουν αρκετά για να έχουν καλούς βαθμούς. Περνάνε αρκετά κινηματογραφικά λεπτά έως ότου γίνει φανερό τι ακριβώς συμβαίνει και ποιος είναι ο λόγος που όλοι αυτοί έχουν μαζευτεί σε μια αίθουσα για να «δικάσουν» τη δασκάλα. Όταν γίνεται φανερή η αφορμή, το φιλμ μπαίνει στις ράγες, δίνοντας την ευκαιρία στον Χρέιμπεκ να σχολιάσει το ηθικό κενό των χωρών του σοβιετικού bloc, παράλληλα με την ευνοιοκρατία ως τον πλέον ανέξοδο τρόπο ανέλιξης.

Αυτή είναι και η κύρια γραμμή κριτικής τού σεναρίου του Γιαρχόφσκι, με τη διαβρωτική επίδραση του συστήματος σε εκείνους που έχουν μεν τα προσόντα, όχι όμως και τις κατάλληλες προσβάσεις προκειμένου να πάρουν αυτό που τους αξίζει, να βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Θα ήταν ίσως άδικο να ισχυριστεί κάποιος πως αυτά συνέβαιναν μόνο επί κομμουνισμού (μια χαρά γίνονται και σήμερα, όπως παραδέχεται στο φιλμ του και ο ίδιος ο Χρέιμπεκ), το βέβαιον όμως είναι πως οι επιλεγμένοι σύντροφοι του Κόμματος (όπως η Ντραζντέχοβα) τύγχαναν ειδικής αντιμετώπισης, χωρίς μάλιστα να νιώθουν ποτέ κάποιον ιδιαίτερο κίνδυνο τιμωρίας. Ως επιβεβαίωση αυτών, έρχεται η υποπλοκή του πρώην αστροφυσικού, πατέρα ενός μαθητή της δασκάλας και αντικείμενου του πόθου για την ίδια, ο οποίος έχει πέσει σε δυσμένεια λόγω του οικογενειακού του παρελθόντος. Το φινάλε κλείνει το μάτι στην ένθεν και ένθεν υποκρισία, με την αναφορά όμως στο ποια ήταν η πρόοδος των μικρών πρωταγωνιστών μετά την πτώση του Τείχους να είναι μάλλον αχρείαστη, αφού προσδίδει στο όλο εγχείρημα μια σοβαρότητα «κύρους» που δεν έχει προκύψει από τα διαδραματισθέντα.