της Βικτωρίας Μιχαήλ

Υπήρξε μία περίοδος που ο Κώστας Ζάπας έδειχνε, καταπώς ήλπιζαν όσοι είχαν πιστέψει σ’ αυτόν, ότι θα γινόταν κάτι παραπάνω από ένας εξελιγμένος, «αρρωστημένος» Κωνσταντίνος Γιάνναρης, κάτι σαν αυτό που επί του παρόντος είναι ο αφανής ακόμη τότε Γιώργος Λάνθιμος: ένας θεματικά κι εκφραστικά τολμηρός artist με διεθνή όχι μόνο αναγνώριση αλλά και βάση εργασίας. Το 2003, όταν πρωτοσυστήθηκε στο εικαστικό κοινό μέσα από μια ομαδική έκθεση με το «Uncut Family» σε μορφή work in progress, εντυπωσίασε (όχι εμάς). Για την ικανότητά του να μετατρέπει το απογυμνωμένο και απογυμνωτικό Hi8 σε «μάτι» και αναλυτή των εσωστρεφώς απεγκλωβισμένων στην επικράτεια των ταμπού ορμεμφύτων της πατροπαράδοτης οικογένειας. Μεγαλωμένο στα 75 λεπτά για την κινηματογραφική εκδοχή του που ακολούθησε, αυτό το ανώμαλα ρεαλιστικά arty «Σπιρτόκουτο» της παθογενούς σχέσης ενός εφήβου με τον πατέρα και τη μητέρα του, δυστυχώς, έχανε πολλή από τη δύναμή του (να θέτει… γόνιμα ερωτήματα και να ξεβολεύει παρά να κυκλώνει το issue του και να αρπάζει τον θεατή). Παράλληλα, προϊδέαζε για το διττό πρόβλημα που σύντομα θα ε(κ)τίθετο στην καρδιά της φιλμογραφίας αυτού του ανησυχ(αστικ)ού underground καλλιτέχνη: δεν είναι γεννημένος δραματουργός (και δεν έχει δίπλα του έναν Ευθύμη Φιλίππου), και δεν διαθέτει ούτε τους προϋπολογισμούς ούτε το filmer όραμα και εκτόπισμα που απαιτούνται για να διαπλάσει και να ζωντανέψει τις προκλητικές ιδέες του.

Στο «The Last Porn Movie» του 2006, αποσυρμένος πρωταγωνιστής σε τσόντες με οικονομική στενότητα χτυπάει σε δείπνο πιθανούς χρηματοδότες νέας ταινίας. Ο όρος τους; Να παίξει η όμορφη θυγατέρα του. Αυτός και η συμβία του θα δεχτούν. Η μικρή δεν θα πει «όχι». Ποιος θα πηδήξει ποιον; Ακατάλληλο, όχι για ανηλίκους αλλά για όλους, αυτό το ψηφιογράφημα – ασέλγεια από κοινού πάνω στον Λούκας Μούντισον και τον Μπερνάρ Μαρί Κολτές, μια γδυτή από αρετές υπαρξιακή ψυχοσπουδή επάνω στο «τελειώνω» των δεσμών και των αξιών ως σπέρμα και γέννημα της νεοελληνικής κρυφής αλητείας της μπουρζουαζίας, ξέσκιζαν η ξανά έργου δωματίου video art – λάστιχο απαυτωμένου ύφους και κακοτεχνιών στη μορφολογία, τα όργια σχεδόν σε κάθε μία στιχομυθία, η σαδιστικά ελλειπτική φίφα δραματουργία, η βιτσιόζικα λάθος ρυθμολογία, και πότε ως ξενιστές νοημάτων πότε ως καρικατούρες πότε ως περσόνες άνευ προφυλάξεων το εκδιδόμενο ensemble. Η συμφωνία με τη σκανδιναβική Trust Sales για διεθνή εκπροσώπηση έφερε, μολαταύτα, την… περίοδο που λέγαμε στην αρχή, καθώς ο βραχίονας της Zentropa (ναι, του Λαρς φον Τρίερ) συγχρηματοδότησε την επόμενη ταινία του Ζάπα.

Στις «Μικρές Ελευθερίες» του 2008, πατέρας – τέρας αγρότης στη Στερεά Ελλάδα κάνει τον αφέντη σε λαθραίους μετανάστες ενώ απλώνει κουλό στην teenager κόρη του, που στέλνει σε πελάτες, και απεργάζεται το ίδιο για ζαβό γιο. Η τρίτη ανατομία των πλέον κατώτατων ενστίκτων του ανθρωποκτόνου Γραικ(ύλ)ου, μολονότι αισθητικά πιο δουλεμένη εν συγκρίσει με τα πρώτα minimal paranormal του (συχνά η ξεψαχνιστική στυγνά dv ψιλοαιχμαλωτίζει και εσένα και το εν σήψει κουκούλι της κληρονομιάς του αίματος), δεν σταμάτησε Γιάννη Οικονομίδη / Γκασπάρ Νοέ / Δόγμα / Σάμιουελ Μπέκετ / Σάρα Κέιν στο ίδιο κρεβάτι να βάζει και συλλήβδην να τους βιάζει, με μη ηθελημένα σουργελέ ολέ διαλόγους, αλλοπρόσαλλα μία καρικατουρίστικα και μία νατουραλιστικά περιγράμματα περσόνων & ύφη παιξίματος, σπέρμα, αίμα, δάκρυα κι ιδρώτα στα τεκταινόμενα ρουτίνας σε εκδοχή σοκ που σ’ έχουν – με την κακή έννοια – σκλαβωμένο. Οι Δανοί είδαν και απήλθαν. Ο αγκρεσιβίστας Ρωμιός; Έριξε τη σχετικά πιο εύστοχη ροχάλα του!

Στο φαφλατάδικο και λίγο αυτιστικό προ πενταετίας «Η Ανταρσία της Κόκκινης Μαρίας», πουρός πρώην αντιεξουσιαστής νυν τραβεστί κάνει γλυκά μάτια σε και μαζεύει άστεγο τζόβενο με τρελά τικ και τάση να τα σπάσει. Ζευγαράκι, και λελέδες και Ναζί φουλ θα τσαντίσουν και τσέπες μπόλικες θα γδύσουν, προτού αίμα κι όχι μόνο στεγνά χύσουν. Δυστυχώς, θέλουν και να το φιλοσοφήσουν, σε μια γκάμα από τον Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ μέχρι τον Νίκο Νικολαΐδη μέσω του Γκρεγκ Αράκι, μ’ ένα boy meets boy καυστικό φτύσιμο σε αριστερή ή φασιστική χιμαιρική ιδεολογία, αστυνομία, τρομοκρατία, μπουζουκλερία, θρησκεία και κακούργα υπναλέα κενωνία. Το ρεμπελιό της πατέντας σύγχρονο-vs-ασύγχρονο στην ηχοληψία και αβαρίες στη σιωπηρή κομπαρσαρία, παραβολών τσιτάτων μεγαλοστομία κι αμφισημία συν η σπαστική χρονοτριβή του-νόου-ας-μπέτα Αυτός κι Αυτός (αχ, Μουρσελά…) στην αρχή είναι με αναρχία ντου εξιμπισιονισμού, αλλά σου την κάθονται στο πιο… ύστερο ερεθιστικός σε λήψεις και παλέτα φορμαλισμός, δάνεια ώς κι απ’ τον Τζακ Σμιθ, και γκαζάκι στην πλοκή. Θα έσωζε, λοιπόν, τον Ζάπα η επόμενη κινηματογραφική διαστροφή του;

Αλίμονο, όχι. Το επαινετέο είναι πως απτόητος, κάνοντας σινεμά με ό,τι διαθέτει, εξακολουθεί να δουλεύει τη ματιέρα και τις εμμονές του. Το κακό είναι ότι, πια, βρίσκεται μόλις ένα βήμα μακριά απ’ το να θυμίσει Νίκο Ζερβό του περιθωρίου. Δεν φταίει μόνο η γυρισμένη boomerang απόφασή του να εμπιστευθεί guest του εξωφιλμικού star system σε κόντρα ρόλους (ο θείος Νώντας ιδιοκτήτης μικρού supermarket, η Κατερίνα Λάσπα ως υπάλληλός του, η Μάρα Δαρμουσλή ως showgirl με κλου μια σκηνή πίστας σαν test screening για σειρά MILF της Victoria’s Secret), παρεκβαίνοντας απ’ το σύστημα της ηθικής και των κωδίκων του. «Είναι θέμα αισθητικής.» – «Σταμάτα να σκέφτεσαι. Μας πάγωσες», λέει σε κάποιο σημείο η κουστωδία του κωλοπαιδαρά, και είναι σαν ο σεναρίστας Ζάπας να εξομολογείται αυτοειρωνευόμενος τα δύο-σε-ένα αδιέξοδά του: τα graffiti και τα συνθήματα, επίμονοι καταληψίες των τοίχων και των επιφανειών των έρημων γωνιών της lumpen πρωτεύουσας που τεκμαίρουν τη φθορά του άψυχου περίγυρου, μένουν κενά νοήματος καθώς το φάντασμα του Münchener προγόνου του κυκλοφορεί κι οπλοφορεί «Από την Άκρη της Πόλης» της Αθήνας της ύφεσης (ίσαμε μια ηλικιακής τράμπας ανατροπή του «Ρωμαίος και Ιουλιέτα»!) και σ’ αυτή την ταινία, αλλά τώρα εμφορώντας φαταλιστικά κι ενίοτε με διαθέσεις κομεντί τα εσωτερικά, των χώρων (στο φτηνυμένο ζευγάρι σκηνικά – κοστούμια, εν πολλοίς εκ φύσεως και δάνεια) και των προσώπων (τέσσερα ανεξαρτήτως ηλικίας ερείπια της αγάπης που σωριάζονται το ένα πάνω στο άλλο).

Στο πλαίσιο των άνωθι σεσημασμένων μοτίβων του, ο Ζάπας εδώ την πέφτει στις τελετουργίες, την απάθεια και την ανικανότητα του ντόπιου αρσενικού, στη συνεξάρτηση της έκδοτης στον νιχιλισμό me me me generation της ημεδαπής, στο λάγνο βλέμμα ως λήψη και εκπομπή του εαυτού. Το αποτέλεσμα είναι αφ’ εαυτού εξαρχής καλλιτεχνικά τσίτσιδο (δεν συζητάμε καν για μια σεκάνς – απόηχο ταυτόχρονα του «Exotica» του Ατόμ Εγκογιάν και του Ντέιβιντ Λιντς, σαν επαναφαντασίωση του Silencio με τη Ροσελίνι του «Μπλε Βελούδο» στο πιο ξέκωλο, και με συνυποδηλώσεις για το βγάλσιμο της σελιλόζης & της σκοτεινής αίθουσας στο κλαρί). Με διακορευτές την πάσχουσα από σύνδρομο ΔΕΠΥ φορητή κάμερα, το μοντάζ που ξεπετάει αποδραματοποιητικά στιγμές – κόμβους και αβγαταίνει τη διάρκεια με φύρα πλάνων (κραυγαλέα οι δύο όψιμες «κούρσες»), τη μουσική που γεμίζει ό,τι τρύπα βρει μπροστά της ακόμη κι όταν οι ηθοποιοί ωρύονται βουβά εξαιτίας του κομπλαρισμένου ηχητικού σχεδιασμού. Σε επίπεδο γυναικείων χαρακτήρων, δε, το φάσκειν και αντιφάσκειν είναι σκέτη καταστροφή, με τη μαντάμ τη μία να δηλώνει ότι θέλει να ξεπλυθεί μετά τη δουλειά της και την άλλη «Τους κοιτάω και με κοιτάνε», ενώ ένα περιστατικό έμφυλης θυματοποίησης σερί της δίδος καταπίνεται εξοργιστικά και απ’ αυτήν και απ’ τη μυθοπλασία στην ανέλιξη δεσμού ρομάντζου.

Τα λοιπά κενά στο πρόσχημα υπόθεσης (μην την είδατε τη νύφη του τζούνιορ μετά τον γάμο); Υποτίθεται ότι στήνονται υπέρ του γκροτέσκου εν γνώσι τού auteur ο οποίος, όπως μια ζωή, στερείται των ικανοτήτων να ελέγξει ή να συλλάβει στον αέρα το συναισθηματικό δόσιμο των ηθοποιών – και «φάτσες» όπως η Παπαθεμελή και η Ντρίζη (ο Βαλέρας είναι αβοήθητα επιεικώς ανέτοιμος, ο μακαρίτης Παπαδόπουλος στο sui generis σχήμα εφ’ ω ετάχθη) μπορούν να δοθούν. Το ίδιο το πιο ανθρώπινο από ποτέ υλικό που έχει στα χέρια του το ζητάει. «Δεν ήμουν έτοιμη. Δεν πρέπει ν’ αγαπάς κάποια που δεν είναι έτοιμη», λέει μία από τις 3 – 4 έξοχες ατάκες (δε νομίζω ότι υπάρχουν τόσες σε άλλο φιλμ του Ζάπα) μόνο και μόνο για να επιτρέψει ακαριαία στον κόφτη να χάσει τη «φάση» που γεννιέται μεταξύ μάνας και κόρης, σε μια τέτοια… περίπτωση. Στην τελική, ένας νέος (οξύμωρο, αν λάβεις υπόψιν σου ποιοι τον εκφράζουν) ρομαντισμός σκάει χαμόγελο σαρκάζοντας επάνω από το κρυμμένο πτώμα του μελοδράματος, αυτού που τούτη τη φορά περιύβρισε ο Ζάπας. Είμαι περίεργος να δω πώς θα το αναστήσει στο επερχόμενο «Frankenstein REC», αλλά φοβάμαι ότι το κακό ελλοχεύει εκ νέου. Τουλάχιστον, ας επιζήσει ο Ουμεμπαγιάσι…