του Δημήτρη Δημητρακόπουλου

Πριν δώσει την απάντηση, η ταινία μεταφέρει μια ιστορία καθαρά αμερικανικής προέλευσης στην ιταλική πραγματικότητα (το βιβλίο «The Human Capital» του Στίβεν Άμιντον), περνώντας την μέσα από το φίλτρο της ιταλικής παρακμής και πολιτικοοικονομικής διαφθοράς. Αυτό που ξεκινά στο χαρτί ως μια ιστορία για την πτώση του «αμερικανικού ονείρου», στα χέρια του Πάολο Βιρτσί αποκτά ακόμα περισσότερο βάθος και αιχμή, ενσωματώνει τη νοοτροπία της γειτονικής χώρας και καταλήγει να ανάγεται σε κάτι τρομακτικά οικείο, που θα μπορούσε κάλλιστα να «βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα».

Ξεκινώντας από τα ασαφή γεγονότα μιας κρίσιμης βραδιάς, ο Βιρτσί χωρίζει την αφήγηση σε τρία διακριτά κομμάτια, αναλύοντας ουσιαστικό το κεντρικό πρόβλημα στις επιμέρους διαστάσεις του, δίνοντας σταδιακά, μέσα από τις πολλαπλές οπτικές, όλα τα στοιχεία της ιστορίας. Αυτή η παραμετροποίηση βοηθά στην ανάλυση της ίδιας της κατάστασης, χωρίς να κάνει ποτέ την αφήγηση να δείχνει δαιδαλώδης, ενώ οι κεντρικές ερμηνείες που ορίζουν κάθε κεφάλαιο του φιλμ παρουσιάζουν τρεις διακριτά ξεχωριστούς χαρακτήρες, που πηγαίνουν από την κωμωδία στο μελόδραμα και, τελικά, στο καθαρά κοινωνικό πλαίσιο, δίνοντας τα στάδια εξέλιξης ενός προβλήματος, χωρίς ουσιαστική λύση. Η δίψα ενός πάτερ φαμίλια για οικονομική επιτυχία και οι συνέπειες της αποτυχίας, οι ενδεχομένως μάταιες επιδιώξεις μιας καταπιεσμένης συζύγου – τρόπαιου και μια νεανική ερωτική ιστορία που κάπως στράβωσε στην πορεία, δίνουν τα βήματα εξέτασης ενός μυστηρίου που αναζητά τον ένοχό του. Ή, έστω, κάποιον ένοχο.

Με αυτό τον τρόπο, «Το Ανθρώπινο Κεφάλαιο» αποδεικνύεται αφοπλιστικά πλήρες και πολυεπίπεδο, παρά τη φαινομενικά μονοδιάστατη αρχή του. Αυτό που ξεκινά ως μια απλή ιστορία αναζήτησης του ενόχου, γίνεται στην πορεία μια ιστορία για την κοινωνική και την ηθική κρίση, τη δύναμη του φαίνεσθαι και την επιβολή των χλιδάτων προτύπων, τα επιβεβλημένα κοινωνικά μοντέλα και τις καταπιεσμένες ανάγκες, χωρίς να καταφεύγει σε υπερβολικές υστερίες και φωνές, όπως συμβαίνει συχνά με τις ιταλικές ταινίες. Ο Βιρτσί καταφέρνει να διατηρεί τον έλεγχο της κατάστασης, να αυξομειώνει την ένταση της αφήγησης και να αλλάζει συνεχώς ταχύτητα και οπτική, με μοναδικό στόχο την πλήρη περιγραφή της κατάστασης και την είσοδο του θεατή σε έναν κόσμο αντικρουόμενων συμφερόντων και συγκρουόμενων δυνάμεων, χωρίς η ταινία να χάνει ποτέ τον εμπορικό της χαρακτήρα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το φιλμ είναι φτιαγμένο με στόχο το ευρύ κοινό. Το ευτυχές, όμως, είναι ότι δεν κοροϊδεύει τη νοημοσύνη του, ούτε έχει στόχο να τον χειραγωγήσει. Ταυτόχρονα, γίνεται επικίνδυνα επίκαιρη, ακόμα και για την ελληνική πραγματικότητα, υπενθυμίζοντας ανησυχητικά γνώριμες καταστάσεις και φέροντας στη μνήμη γεγονότα ενός όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος, που προσφέρουν τουλάχιστον τροφή για σκέψη.

Ο ορισμός του «ανθρώπινου κεφαλαίου» σε οικονομικούς όρους έρχεται ακριβώς στο τέλος της ταινίας, ως κατακλείδα των γεγονότων και των διαδικασιών που μονοπωλούν την οθόνη για τις προηγούμενες σχεδόν δύο ώρες, ως το ηθικό δίδαγμα μιας ιστορίας, η οποία ξεκινά καθαρά επικεντρωμένη σε μια ομάδα ανθρώπων για να αποκαλύψει σταδιακά το πραγματικό κοινωνικό της πρόσωπο. Είναι αλήθεια πως σε αυτή την ύστατη στιγμή, το φιλμ πλησιάζει επικίνδυνα το λαϊκισμό και κινδυνεύει να γκρεμίσει ό,τι με προσοχή έχει χτίσει. Ευτυχώς, η ισχύς τής μέχρι τότε σκηνοθετικής ματιάς είναι τόσο δυνατή, που καταφέρνει να ξεπεράσει την εντύπωση αυτού του τελικού παραστρατήματος, ακόμα και μερικές ευκολίες και στερεοτυπικές αντιμετωπίσεις τού σεναρίου (κυρίως στο τρίτο μέρος). Κανείς, όμως, δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι η καρδιά τής ταινίας βρίσκεται στο σωστό σημείο. «Το Ανθρώπινο Κεφάλαιο» είναι, στην τελική, εμπορικό αλλά σοβαρό σινεμά, που σέβεται το κοινό του ενώ δε συμβιβάζει την άποψή του. Μακάρι να συνέβαινε αυτό και στον ελληνικό κινηματογράφο κάποτε…