του Άγγελου Μαύρου

Βαλκανικοί Πόλεμοι ‘12 – ’13, περαιτέρω πλήγμα στην ψυχορραγούσα οθωμανική αυτοκρατορία. Αθρόα μετακίνηση Μουσουλμάνων. Ματαιωμένη από τον Α΄ Παγκόσμιο πρόθεση ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ των εμπόλεμων κρατών. Τσέτες και Αρχές (με ντου, εγκατάσταση προσφύγων στα παράλια, τάγματα εργασίας) εναντίον των αλλόθρησκων. Παραχώρηση από τους νικητές Συμμάχους της Σμύρνης στην Ελλάδα. Ήττα προέλασης Βενιζέλου εναντίον του εθνικιστικού, αντισουλτανικού κινήματος του Κεμάλ. «Καταστροφή» της Σμύρνης, κέντρου «απίστων» και καταφυγίου προσφύγων απ’ τα ενδότερα (Μαύρη Θάλασσα – Πόντο) αλλά και του σε υποχώρηση στρατού. Συσσίτια με βοήθεια απ’ τις ΗΠΑ (η πρώτη τόσο μαζικά άμεση αποστολή ανθρωπιστικής βοήθεια) και κακήν κακώς θαλάσσια μεταφορά Ορθοδόξων στην Ελλάδα. Συνθήκη Λωζάννης (κατόπιν των βίαιων απελάσεων 1,1 εκατ.) και αμοιβαία ανταλλαγή πληθυσμών (355 χιλ. Μουσουλμάνοι δικοί μας, πολλοί μη τουρκόφωνοι, φεύγουν για απέναντι) με θρησκευτικό κριτήριο. Επιχείρηση ένταξης στις νέες γαίες.

Προς τι η ταχύρρυθμη αναδρομή στα γεγονότα; Για όσους είναι ανιστόρητοι. Και γιατί αυτή τη – δοκιμασμένη, και από το ίδιο το team – ξενάγηση προκρίνει επίσης το sequel (πείτε με ανθέλληνα, δεν μπορούσα να αντισταθώ) του περσινού «Σμύρνη: Η Καταστροφή μιας Κοσμοπολίτικης Πόλης, 1900-1922». Για να μεταναστεύσει ομαλά στο ύστερο της επικράτειάς του από τις δέλτους στις οικογενειακές ιστορίες (όχι του ALPHA), προσωποποιώντας το θέμα. Με έμπρακτη απόδειξη των διαθέσεων των δημιουργών του να ανακαλέσουν την αμφίπλευρη τραγωδία μέσω κάτι χειροπιαστού από το… μάτι και να αποδώσουν αντιπατριδολατρικό φόρο τιμής σε όλους τους βίαια ξεριζωμένους (Χριστιανούς και Μουσουλμάνους, ένθεν κακείθεν του πελάγους των δύο λαών / αντίπαλων στρατοπέδων) το ότι το ντοκιμαντέρ κάνει πρεμιέρα ταυτόχρονα και σε μια κεντρική αίθουσα της Πόλης, γυρίζοντας νοερά στο προγονικό «σπίτι» τους μέσω των νοσταλγικών συνεντεύξεων δύο β΄ γενιάς «θύματα», μία Μακεδόνισσα της Καππαδοκίας σε άπταιστα τουρκικά κι έναν Τούρκο απ’ το Ηράκλειο στα κρητικά, η ταινία συναντάει, τηρουμένων των αναλογιών, τα coup de foudre της – αλλά, αφηγηματικά και στιλιστικά, είναι, ως δεύτερο κεφάλαιο μιας πραγματείας, ένα πισωγύρισμα.

Το, λίγο πιο ενοχλητικό, déjà-vu είναι κυριολεκτικό στην επαναληπτική χρήση κάποιων ενσταντανέ από το ετούτη τη φορά πιο πλούσιο, συχνά πρωτόφαντο στο εκράν φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό, εν πολλοίς εντοπισμένο σε αρχεία διεθνών ιδρυμάτων (εδώ ξεχνάτε την αντικερί από «λούπες» του Υπουργείου Εξωτερικών – και μαζί, δυστυχώς, τις όποιες ενδεχόμενα υπαρκτές οπτικές πηγές από τη χώρα του Ερντογάν για ευνόητους λόγους) και συντηρημένο δεόντως από τον Πρωτέα, έτερη κεφαλαιώδη δραστηριότητα αυτού του μη κερδοσκοπικού οργανισμού των ανθρώπων του φιλμ. Τουλάχιστον, πλάι στην επιστημονική ομάδα των εμπειρογνωμόνων που επιστρέφει διηγούμενη νηφάλια τα καθέκαστα ανάμεσα ή πάνω απ’ τις εικόνες το συγγραφέα Τζάιλς Μίλτον έχει αντικαταστήσει προσηκόντως ο Μπρους Κλαρκ (του μάλλον διαβαστερά απόλυτου πονήματος για το ζήτημα, «Δυο Φορές Ξένος»).

Λαμβάνοντας υπόψη και την επόμενη εργασία της που θα αφορά τις μεταμορφώσεις της Αθήνας κατά τα 170 χρόνια που προηγήθηκαν των Ολυμπιακών του 2004, θα έλεγα ότι η Ηλιού γίνεται σιγά-σιγά ό,τι κοντινότερο έχει στον Κεν Μπερνς (καθόλου… jazz, πάντως) η Ψωροκώσταινα. Ό,τι έχει να ξεθάψει, να τεκμηριώσει και να αναδείξει multi format στην προθήκη (επέρχονται μια έκθεση κι ένα βιβλίο) είναι ευπρόσδεκτο και επαινετέο. Απλώς, το πρόσφατο oeuvre της εκπέμπει όλο και πιο καθαρά κάτι σε – επισημαίνω τη χορηγική στήριξη του Φούλμπραϊτ και τον με βάση τις ΗΠΑ ακαδημαϊκό νου της έρευνας, Αλέξανδρο Κιτροέφ – PBS. Το οποίο είναι πλέον η ΔΤ στα καθ’ ημάς. Όχι ακριβώς γενέθλια Έβδομη Τέχνη, έτσι δεν είναι;