του Ηλία Φραγκούλη

ΠΡΟΣΟΧΗ: Το κείμενο ανάλυσης που ακολουθεί περιέχει πολλά #spoiler που σχετίζονται με την εξέλιξη της πλοκής.

Από ολόκληρη τη φιλμογραφία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, κυρίως ένας τίτλος διατηρεί την ισχυρή του επίδραση στην pop κουλτούρα (και το νεολαιίστικο κοινό, προφανώς). Μέχρι σήμερα. Από ονόματα συγκροτημάτων (από τους Heaven 17 μέχρι τους Moloko), από music promos (λαμπερό παράδειγμα το «κοπιάρισμα» του Τζόναθαν Γκλέιζερ στο «The Universal» των Blur), αμέτρητα διαφημιστικά spots και editorial μόδας, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» πρωτίστως δίδαξε στιλ. Όλα τα υπόλοιπα είναι… συζητήσιμα.

Με βάση το ομώνυμο βιβλίο του Άντονι Μπάρτζες, ο Κιούμπρικ υπογράφει ένα ουσιαστικά νεανικό φιλμ δυστοπικής φαντασίας, με ήρωα τον Άλεξ, τον αρχηγό μιας συμμορίας που έχει έφεση στην εγκληματικότητα για να περνά την ώρα της. Ξυλοδαρμοί, κλοπές, βιασμοί, ακόμη και φόνοι (σχεδόν όχι εκ προθέσεως, αλλά αποτέλεσμα της υπερβολικής χρήσης βίας), είναι η καθημερινότητα της ομάδας των Droogs, η εμφάνιση της οποίας γελοιοποιεί το παραδοσιακό βρετανικό upper class look (το bowler καπέλο) σε συνδυασμό με στοιχεία βρεφικής φορεσιάς (το αθλητικό προστατευτικό των γεννητικών οργάνων που συνήθως χρησιμοποιούν οι παίκτες του αμερικανικού rugby, εδώ παραπέμπει περισσότερο σε μωρουδιακή πάνα!) σε «αμόλυντη» λευκή απόχρωση (μην ξεχνάμε ότι τα «παιδιά» αυτά πίνουν μόνο γάλα στο αγαπημένο τους Korova Bar), μιλιταριστικής ταύτισης άρβυλα και μία «ερμαφρόδιτη» λεπτομέρεια με τη χρήση ψεύτικων βλεφαρίδων, έντονου eyeliner και κραγιόν. Το στιλιζάρισμα των κάδρων είναι τόσο ολοκληρωτικά μελετημένο, που δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ότι ο Κιούμπρικ ήταν ένας κανονικός δικτάτορας των εικόνων του. Πιο χαρακτηριστικά δείγματα, η σεκάνς της σύγκρουσης με μία αντίπαλη συμμορία ή η σκηνή που ο Άλεξ παίρνει την εκδίκησή του όταν συνειδητοποιεί ότι οι Droogs σχεδιάζουν να τον «εκθρονίσουν». Και στις δύο περιπτώσεις, το κάθε cut είναι μελετημένο σε διάρκεια (παραδόξως, αν σκεφτεί κανείς ότι στο αρχικό μοντάζ του το φιλμ πλησίαζε τις τέσσερις ώρες!), το στήσιμο έχει μία «φωτογραφική» λογική στο focus του θέματος και η αργή κίνηση της απεικόνισης πράξεων βίας προσθέτει ψυχαγωγικούς τόνους slapstick που καταλήγουν να μην κρίνουν αλλά να δοξάζουν τη βιαιοπραγία. Διόλου τυχαία, δύο κρούσματα μίμησης σκηνών του έργου (ένας ομαδικός βιασμός με τους δράστες να τραγουδούν το «Singin’ in the Rain» κι ένας ξυλοδαρμός ανηλίκου από νεαρό αγόρι που φορούσε «στολή» με τα χαρακτηριστικά του Άλεξ) προκάλεσαν σάλο στη Μεγάλη Βρετανία, με τον Κιούμπρικ να αποσύρει το φιλμ από κάθε είδους δημόσια προβολή στη χώρα (έγινε ξανά διαθέσιμο το 2000, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του).

Κατόπιν απόπειρας βιασμού που καταλήγει σε φόνο, ο Άλεξ προδίδεται από τους «φίλους» του και συλλαμβάνεται από τις Αρχές για να γίνει ένα είδος πειραματόζωου για κυβερνητικό πρόγραμμα το οποίο στοχεύει στην εξάλειψη της βίας. Η διαδικασία αποτελεί σαρκαστικά αιχμηρό σχόλιο εναντία στη στρατιωτική εκπαίδευση (ζήτημα που θα επανέλθει στη φιλμογραφία του Κιούμπρικ με το «Full Metal Jacket», το 1987) αλλά και τις ψυχαναλυτικές (αν όχι και ψυχαναγκαστικές) μεθόδους θεραπείας των σύγχρονων επιστημών. Ο Άλεξ δεν θα βρεθεί απλά φυλακισμένος, αλλά θα αποτελέσει το «καλό παράδειγμα» αναμόρφωσης, παρακολουθώντας… δια της βίας, με το βλέμμα ορθάνοιχτο, φιλμ γραφικής αγριότητας, με φόνους ή βιασμούς, αλλά και ντοκουμέντα από την περίοδο του ναζισμού και του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, συνοδεία μουσικών συνθέσεων του (αγαπημένου του) Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (έτσι κι αλλιώς, το soundtrack αποτελείται από «μεταλλαγμένες», synthesized επαν-εκτελέσεις διάσημων έργων κλασικής μουσικής). Ο Άλεξ, αρχικά, θα καταναλώσει τις εικόνες με ευχαρίστηση εξαιτίας της βίαιης παρόρμησής του, στη συνέχεια όμως τις αντιμετωπίζει ψυχοσωματικά με τον χειρότερο τρόπο, καταλήγοντας να ωθείται μονάχα προς το καλό, αφού τα σωματικά συμπτώματα εξάντλησης τον καθιστούν ανίκανο να πράξει το αντίθετο!

Με τον Άλεξ «θεραπευμένο» και εγκεκριμένο από Αρχές, Θρήσκευμα και Επιστήμη, ικανό ακόμη και να… ξερνάει και μόνο στη σκέψη μιας βίαιης πράξης, ο ήρωας επιστρέφει στην καθημερινότητα μιας επίσημα αποδεκτής κανονικότητας, έχοντας να αντιμετωπίσει την εξέλιξη των όσων άφησε πίσω του. Στο σπίτι, η οικογένειά του έχει «υιοθετήσει» έναν ακόμη πιο πειθήνιο και «ανώδυνο» νεαρό νοικάρη, στους δρόμους τα πρώην θύματά του είναι πλέον ικανά να τον ξυλοφορτώνουν δίχως εκείνος να βρίσκεται σε θέση να φέρει αντίσταση και οι Droogs υπηρετούν τον Νόμο ως ένστολοι αστυνομικοί. Η απόλυτη τιμωρία πρόκειται να αντηχεί την… Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν στ’ αυτιά του, με τον Άλεξ να επιλέγει την απόπειρα αυτοκτονίας ως την αναπόφευκτη λύση των μαρτυρίων του.

Τα media θα απαντήσουν με δραματικούς, πηχυαίους τίτλους για μία Κυβέρνηση «δολοφόνο» που «αλλοίωσε» τη φύση ενός ανθρώπου και εκεί είναι που το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» αποκαλύπτει τον αληθινό σκοπό του μηνύματός του, το οποίο βασίζεται στην κυνική απανθρωπιά του Κιούμπρικ. Σε μία (δυτική και καπιταλιστικής λειτουργίας) κοινωνία που πάτησε επί πτωμάτων για να εξελιχθεί και η βία αποτελεί ένα κυριολεκτικό όχημα επιβίωσης, δεν δύναται το (όποιο) πολιτικό σύστημα να ψεύδεται ότι η ζωή σήμερα μπορεί να υφίσταται δίχως να ασκείς και εσύ βία. Πρέπει να είναι ηλίθιος κανείς για να πιστεύει ότι μπορείς να εξοστρακίσεις τη βία, όντας εντός ενός συστήματος που εξασφαλίζει τα δικαιώματά του… δια της βίας. Ο Άλεξ θα μπορέσει να επιστρέψει σε αυτή την κοινωνία υπό την προστασία της εξουσίας, με καλή δουλειά (την επιρροή της λαϊκής ετυμηγορίας μέχρι τις επερχόμενες εκλογές, ώστε να παραμείνουν στην Κυβέρνηση εκείνοι που επιχείρησαν να «αποτοξινώσουν» τον ήρωα από τον βίαιο χαρακτήρα του) και καλό μισθό. Το τσίρκο του Τύπου θα χαιρετίσει χαρμόσυνα αυτή την «εμπορική» συμφωνία. Ή το πέρας της θεραπείας του Άλεξ, αν προτιμάτε. Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια. Σε σωστή αρμονία. Αίματος. Για πάντα. Όπως αξίζει στο ανθρώπινο είδος. Που σίγουρα δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα ο δημιουργός τούτου του φιλμ…