του Ηλία Φραγκούλη

Το 1968, το παγκόσμιο κοινό μπήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες για να παρακολουθήσει ένα φιλμ για το 2001 (λαμβάνοντας υπόψη τον ομώνυμο τίτλο του). Το μέλλον. Το 2018, καλείται να το ξανακάνει, για την ίδια ταινία. Παραδόξως, για να παρακολουθήσει ένα φιλμ για… το παρελθόν. Τα πενήντα χρόνια που μεσολάβησαν είναι πολλά. Αλλά το έργο δεν ξεπεράστηκε. Κυρίως γιατί εξακολουθεί να… μην βγάζει νόημα!

Πενήντα χρόνια αργότερα, το να εξηγήσεις το «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» μοιάζει το ίδιο δύσκολο (ή απίθανο) με το να απαντήσεις στο (αιώνιο) ερώτημα του αν υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο (το άλλο, για την ύπαρξη του Θεού, είναι σαφώς πιο αμφισβητήσιμο και υπερτιμημένο…). Ξαναβλέποντας την ταινία στη μεγάλη οθόνη σήμερα (τι δώρο κι αυτό, είχε να μου συμβεί από τη δεκαετία του ’80), εξακολουθείς να αισθάνεσαι το δέος απέναντι στο μυαλό ενός οραματιστή της εικόνας, ακολουθώντας αυτές τις δίχως συνοχή σεκάνς, ένα σχεδόν ψυχεδελικό trip (#diplhs) που αναδεικνύει τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ σε μια μορφή ανώτερης εξουσίας, η οποία ορίζει τον φιλμικό χώρο και χρόνο.

Κάποτε πίστευα πως ο Κιούμπρικ θέλησε να γίνει ο απόλυτος Θεός του σινεμά, εκείνος ο Δημιουργός που θα υπερβεί τα κινηματογραφικά είδη, όχι αναθεωρώντας τα ή αναβαθμίζοντάς τα, αλλά βιάζοντας τη φόρμα τους, αλλάζοντας τους υπάρχοντες κανόνες, μπολιάζοντας ένα αίνιγμα δικής του σύλληψης μέσα τους, που κανείς άλλος δεν θα τολμούσε να «παραβιάσει», να λύσει, να βγει υπεράνω του. Για πολλά χρόνια, σε αυτή την κατηγορία ταινιών του τοποθετούσα και το «2001», ένα γριφώδες σύμπτωμα σινεμά του φανταστικού, που σχεδόν γεννούσε το genre, αν δεν το έστελνε στο… έξω σύμπαν (της σκέψης). Πενήντα χρόνια αργότερα, βρέθηκα να το ξανασκέφτομαι. Και να αντιλαμβάνομαι την εξαίρεση, ακόμη και από τους δικούς του μη κανόνες. Δεν είναι ο Θεός / Μονόλιθος (;) το πρότυπο ταύτισης για τον Κιούμπρικ στο «2001» (θα επανέλθουμε στο ζήτημα της θρησκείας, φυσικά). Είναι η Μηχανή. Ο HAL 9000. Το υπέρτατο, ψυχρό «ον» που αν και δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο, κατέστη ικανό να τον ξεπεράσει («φτυστό» ο Κιούμπρικ με έναν τρόπο, δηλαδή). Να παλέψει μαζί του για να τον νικήσει, να τον εξολοθρεύσει, να προσπεράσει την ανάγκη της ύπαρξής του (όπως ο άνθρωπος «ξεπέρασε» τον Πλάστη του, εξελίσσοντας τον πολιτισμό, τη φιλοσοφία και τις επιστήμες). Αυτοσαρκαζόμενος μέσα στην υπεροψία του, όμως, ο Κιούμπρικ / HAL θα επαναλάβει το μέγιστο αμάρτημα της αφαίρεσης της ζωής και γι’ αυτό θα απολέσει το μυαλό του, τη μνήμη του, «καταδικάζοντας» το «2001» σε μια αδιέξοδη αιώρηση εντυπώσεων (και ουχί θεωριών) για το σύμπαν και τις πιθανές διαστάσεις πέραν αυτού, καταλήγοντας σε μια από τις πιο λυρικές και ουτοπικές οπτικοποιήσεις της «ανακύκλωσης» της ψυχικής ενέργειας.

Μιλώντας περί σαρκασμού, το «2001» εξακολουθεί να αποτελεί την απόλυτη ύβρη της Τέχνης απέναντι στο ζήτημα της θρησκευτικής Πίστης. Εάν ο Μονόλιθος αντιπροσωπεύει μια κάποια θεϊκή υπόσταση που πρωτοπαρουσιάστηκε στους πιθηκοειδείς προγόνους τού ανθρώπου για να «διδάξει» και να επιβληθεί στο είδος μας μέσω του φόβου προς το άγνωστο, τότε η σεκάνς της πρώτης επαφής μαζί του ξεπερνά κάθε άλλη (αλληγορικά ανεκδοτολογική, αν ρωτάς κι εμένα) χλεύη στην ιστορία του σινεμά. Πρόσεξε τα στάδια αντιδράσεων: πανικός, σχεδόν τροπή σε φυγή, πλησίασμα γνωριμίας και πιθανής συνθηκολόγησης με την «απειλή» του ξένου σώματος, υποταγή συνύπαρξης και… λαϊκό «προσκύνημα» για το συγκλονιστικό φινάλε αυτής της σκηνής. Όλη η πορεία της σχέσης της (όποιας) θρησκείας με τον (κάθε) πρωτόπλαστο και τις μικροκοινωνίες των λαών που αναπαρήγαγαν μια βασισμένη στον φόβο Πίστη, εξουσιάζοντας μέχρι και σήμερα τις αμόρφωτες μάζες. Τον άνθρωπο που γεννήθηκε μα δεν εξελίχθηκε ποτέ σε οραματιστή, οδηγητή, ον της υπέρβασης. Τον «αδύναμο κρίκο» της υπανάπτυξης, που επιβιώνει μέχρι σήμερα μέσω της άγνοιας, της μισαλλοδοξίας και της βίας. Από τη (φοβική) θρησκεία μέχρι τον απόλυτο σκοταδισμό, ένας Μονόλιθος δρόμος.

Πενήντα χρόνια αργότερα, παρά την εξέλιξη της ανθρώπινης (μη σου πω και τεχνητής…) νοημοσύνης και των επιστημών, πολλοί θεατές θα εξέλθουν της κινηματογραφικής αίθουσας με την προφανή απορία: «Τι στο διάολο είδαμε μόλις τώρα;»! Είναι κι αυτό ένα ερώτημα του σύμπαντος που (μάλλον) δεν θα απαντηθεί ποτέ. Ούτε κι από εμένα, φυσικά. Δεν δήλωσα ποτέ ότι είμαι ένας κάποιος Θεός. Ούτε καν πιστεύω σ’ αυτούς, άλλωστε. Εκεί συμφωνώ με τον Κιούμπρικ. Υποθέτω. Στο «2001», έτσι κι αλλιώς, τα πάντα είναι υποθετικά. Και στροβιλίζουν στο κεφάλι σου για ώρες, μέρες, μήνες και χρόνια, σαν ένα waltz μηδενικής βαρύτητας. Δεν θα μάθουμε ποτέ να χορεύουμε στα βήματα του Δημιουργού του. Μα, πόσο πολύ θα τα ζηλεύουμε, έστω και σαν θεατές…