του Δημήτρη Δημητρακόπουλου

Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης καταφθάνει φέτος αισίως στη 18η διοργάνωσή του φέροντας ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, το οποίο καλώς ή κακώς θα αποτελέσει μεγάλο ορόσημο στην ιστορία του. Και αυτό γιατί η φετινή θα είναι και η τελευταία χρονιά που ο δημιουργός του και μέχρι πρότινος Διευθυντής του, Δημήτρης Εϊπίδης, θα βρίσκεται πίσω από το καλλιτεχνικό τιμόνι, έχοντας γνωστοποιήσει από πριν την πρόθεσή του «να παραδώσει τα ηνία στην επόμενη γενιά». Το τι θα σημάνει αυτό για το μέλλον του θεσμού είναι μια ιστορία για μια άλλη μέρα, προκαλεί πάντως μια κάποια ανησυχία για το αν το μέλλον θα μπορεί να συνδυάσει με την ίδια επιτυχία την οξυδερκή και ουσιώδη ματιά με τον εσχάτως πολύ «σφιχτό» οικονομικό προϋπολογισμό. Το κλίμα κατά τη συνέντευξη Τύπου της Τρίτης, πάντως, ήταν ιδιαίτερα φορτισμένο συναισθηματικά καθώς έφερνε περισσότερο σε αποχαιρετισμό παρά σε παρουσίαση προγράμματος.

Για καλή του τύχη, το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ έχει ένα μεγάλο προσόν σε σχέση με τον μεγάλο αδελφό του, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου: παραμένει χαμηλότονο, ουσιώδες και μακριά από κάθε είδους συμφέροντα, γεγονός που του επιτρέπει, παρά τη μικρότερη εμβέλειά του, να αποτελεί ουσιαστικό φορέα πολιτισμού χωρίς να έχει την ανάγκη της λάμψης και της ευρείας διαφήμισης. Ο υπότιτλος δε της διοργάνωσης, «Ματιές στον 21ο Αιώνα», υπογραμμίζει ακριβώς αυτό, μια προσέγγιση συνεχούς εγρήγορσης για το τι συμβαίνει τώρα στον κόσμο και μια διαρκής αναζήτηση για καλά κρυμμένα (ή όχι και τόσο) μυστικά, που αποκαλύπτουν την αλήθεια χωρίς τον παραμορφωτικό φακό της μυθοπλασίας, χωρίς να αποκλείουν ταυτόχρονα τις φωνές από το παρελθόν, οι οποίες ακόμα στοιχειώνουν το σήμερα.

Φυσικά, δε θα ήταν δυνατόν στο επίκεντρο της φετινής θεματολογίας να μη βρίσκονται οι πρόσφυγες, δίπλα στις συνήθεις θεματικές ενότητες που καλύπτουν τόσο το επίκαιρα πολιτικό φάσμα όσο και τον πολιτισμό (διαχρονική η οικονομική κρίση, πια), συνδυάζοντας την ελληνική ματιά με την παγκόσμια «κοινωνιολογία» και τα προσωπικά πορτρέτα με τις συλλογικές κινήσεις. Όσον αφορά τα αφιερώματα σε ανήσυχους δημιουργούς που έχουν επηρεάσει με τη δράση τους το είδος, το Φεστιβάλ αποφάσισε να ρίξει τους φετινούς προβολείς του στον Δανό Γιον Μπανγκ Κάρλσεν (του οποίου του έργου ξεπερνά τις θεματικές της χώρας του και συναντά πτυχές τού υπόλοιπου κόσμου, δοκιμάζοντας τα όρια τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας) και τον εκ Μπέλφαστ σκηνοθέτη, συγγραφέα, κριτικό κινηματογράφου, προγραμματιστή Φεστιβάλ και παθιασμένο κινηματογραφόφιλο, Μαρκ Κάζινς, ο οποίος επιχειρεί να εξερευνήσει, μέσα από την πολυσχιδή του κινηματογραφική προσωπικότητα, τι σημαίνει σινεμά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο ενός Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, περισσότερο από ό,τι στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου, οι επιλογές της κάθε πιθανής ταινίας προς προβολή είναι καθαρά προσωπικές και εξαρτώνται άμεσα από τις εσωτερικές ανησυχίες τού θεατή. Εμείς, όμως, θα προσπαθήσουμε να ξεχωρίσουμε, ενδεχομένως και αυθαίρετα, τις πιο ενδιαφέρουσες προτάσεις τού φετινού προγράμματος.

ΤΑΙΝΙΑ ΕΝΑΡΞΗΣ / ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Πέρυσι, στην ταινία έναρξης, ο χορός ήταν εκείνος που έδινε τη δύναμη στο πνεύμα να ξεπερνά τους περιορισμούς του σώματος. Φέτος, στο «Landfill Harmonic: A Symphony of the Human Spirit» των Μπραντ Όλγκουντ και Γκράχαμ Τάουνσλι, η μουσική παίρνει τη θέση τής δύναμης που μεταμορφώνει την προσαρμοστικότητα του ανθρώπινου πνεύματος. Μία ορχήστρα από την Παραγουάη που χρησιμοποιεί όργανα κατασκευασμένα εξολοκλήρου από σκουπίδια, μία φυσική καταστροφή και η αναζήτηση μιας πηγής ελπίδας για το μέλλον είναι όλα όσα χρειάζονται για να ξεκινήσει το Φεστιβάλ με μία δυνατή φωνή αισιοδοξίας, ρίχνοντας μια ξεχωριστή ματιά σε μια χτυπημένη περιοχή του κόσμου που αρνείται να παραδώσει τα όπλα. Στο ίδιο τμήμα, ξεχωρίζει και το «France is Our Mother Country», η νέα ταινία του Ρίτι Παν μετά το υποψήφιο για Όσκαρ ντοκιμαντέρ «The Missing Picture» και η πιο πρόσφατη απόπειρά του στην εξερεύνηση του παρελθόντος – εδώ της αποτυχημένης συνάντησης μεταξύ Γαλλίας και Καμπότζης, δύο πολιτισμών με διαφορετικές ευαισθησίες και φαντασιώσεις.

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Με το Φεστιβάλ να αφιερώνει φέτος στους πρόσφυγες ένα ολόκληρο αφιέρωμά του με υπότιτλο / προβληματισμό «Απόδραση Προς την Ελευθερία;», τα «Ανθρώπινα Δικαιώματα» του τμήματος φέτος αφορούν κυρίως τη θέση της γυναίκας στον σύγχρονο κόσμο («Hooligan Sparrow» της Νάνφου Ουάνγκ, «Starless Dreams» του Μεχράντ Οσκουέι, «The Virgin Obsession» της Γκιουνέρ Γιασεμίν Μπαλτσί) και το δικαίωμα σε διαφορετικές πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις («Inside the Chinese Closet» της Σοφίας Λουβαρά, «Sick» του Χρβόγε Μάβιτς ). Ωστόσο, το κρίσιμο και πολύπλευρο προσφυγικό ζήτημα είναι εκείνο που αναπόφευκτα πρόκειται να μονοπωλήσει το ενδιαφέρον, είτε εστιάζει στους Αφρικανούς «ανθρώπους των καραβιών» («Lampedusa in Winter» του Γιάκομπ Μπρόσμαν), είτε στο ξενοδοχείο που έγινε προσωρινό σπίτι για χιλιάδες ανθρώπους από τη Βοσνία – Ερζεγοβίνη, οι οποίοι περίμεναν να βγει απόφαση για τις αιτήσεις χορήγησης ασύλου που είχαν καταθέσει το 1992 στη Δανία («Flotel Europa» του Βλάντιμιρ Τόμιτς), είτε στη σκληρή πραγματικότητα που ακολουθεί την άφιξη στην… «ευρωπαϊκή Γη της Επαγγελίας» («Dreaming of Denmark» του Μίκαελ Γκράβερσεν, φωτό).

ΠΟΡΤΡΕΤΑ: ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ / ΜΙΚΡΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Οι ιδιαίτερες προσωπικές ιστορίες (είτε διάσημων ανθρώπων, είτε αφανών καθημερινών ηρώων) πάντα αποτελούσαν το πιο ζωντανό κομμάτι του Φεστιβάλ και εκείνο το σύνολο των ταινιών που πάντα κατάφερνε να επικοινωνεί καλύτερα με την πλειοψηφία του κοινού. Από ό,τι φαίνεται, η φετινή επιλογή των αντίστοιχων ταινιών δεν πρόκειται να αποτελέσει εξαίρεση. Στο «Beyond My Grandfather Allende», 35 χρόνια μετά το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον παππού της, η εγγονή του Σαλβαδόρ Αλιέντε, Μάρσια, προσπαθεί να αποκαταστήσει τις οικογενειακές αναμνήσεις και να αποκαλύψει την οικογενειακή ιστορία που θάφτηκε κάτω από την πολιτική παρουσία τού Αλιέντε. Στο «Stalin’s Daughter» του Γιoμπστ Κνίγκε, η γυναίκα που έζησε στη σκιά ενός από τους ισχυρότερους άνδρες στην Ευρώπη ρίχνει φως σε μια ζωή που χτίστηκε πίσω από τις επιπτώσεις του πατέρα της. Στο δε κύκνειο άσμα της Σαντάλ Ακερμάν, «No Home Movie» (φωτό), οι συνομιλίες της με τη νεκρή μητέρα της αποκτούν μια μεταφυσική αύρα αν λάβει κανείς υπόψη του την αυτοκτονία τής δημιουργού λίγο μετά την ολοκλήρωση του ντοκιμαντέρ.

Την προσοχή τού κοινού αξίζουν επίσης το βραβευμένο στο Sundance «(T)Error» των Λίρικ Καμπράλ και Ντέιβιντ Φίλιξ Σάτκλιφ, η πρώτη ταινία που παρακολουθεί από τόσο κοντά το δίκτυο πληροφοριοδοτών του FBI ρίχνοντας φως στην αποτελεσματικότητα (ή όχι) των μεθόδων τους, η ταινία έναρξης του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Άμστερνταμ, «A Family Affair» του Τομ Φάσερτ, στην οποία ο σκηνοθέτης επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει τη ζωή της μυστηριώδους γιαγιάς του που έχει αφήσει ως κληρονομιά πριν εξαφανιστεί τη χείριστη φήμη στο σόι, το «In Transit» (φωτό) των Άλμπερτ Μέιζλς, Λιν Τρου, Μπεν Γου, Ντέιβιντ Ούσουϊ και Νέλσον Γουόκερ, το οποίο αποκαλύπτει έναν απρόσμενο πολυεπίπεδο κόσμο παρακολουθώντας τους επιβάτες των τρένων εν ώρα ταξιδιού, αλλά και το «Don Juan» του Γέρζι Σλαντκόφσκι, όπου ο Όλεγκ, ένας αυτιστικός άνδρας 22 ετών, συμμετέχει στις πρόβες του «Δον Ζουάν» προσπαθώντας να ξεπεράσει τη διστακτικότητά του και να αποκτήσει εισιτήριο στον «κανονικό κόσμο», με ό,τι συνεπάγεται αυτό.

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Όσο η οικολογική συνείδηση κατακτά όλο και μεγαλύτερη θέση στη συλλογική μνήμη, όλο και περισσότερα ντοκιμαντέρ εξερευνούν την σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος και τις επιπτώσεις της συνεχούς μεταξύ τους αλληλεπίδρασης. Ανάμεσα στις ταινίες του προγράμματος ξεχωρίζουν δύο παλιοί γνώριμοι: αφενός ο βραβευμένος με Όσκαρ Λούι Ψυχογιός του «The Cove» επιστρέφει με το «Racing Extinction» (φωτό) με στόχο να προτείνει λύσεις ενάντια στον κίνδυνο αφανισμού ολόκληρων ειδών, ενώ η καλεσμένη του 54ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου της πόλης, Κλερ Σιμόν, παρουσιάζει στο «The Woods Dreams Are Made Of», την προσιτή εκδοχή μιας χαμένης Εδέμ στο δάσος της Βενσέν, όπου καταφεύγουν πλούσιοι, φτωχοί, Γάλλοι, ξένοι, gay, straight, μόνοι ή με παρέα, με μοναδικό σκοπό να αφήσουν πίσω την πόλη και να ανακαλύψουν από την αρχή τον εαυτό τους.

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ

Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η οικονομική κρίση και, κυρίως, οι κοινωνιολογικές επιρροές της αποτελούν και φέτος έναν από τους κυριότερους πυλώνες του ελληνικού προγράμματος. Το ελπιδοφόρο, ωστόσο, είναι ότι πλέον αρχίζουν να εξερευνώνται τα πιθανά «αντίδοτα» στην κατάσταση (όπως στα ντοκιμαντέρ «In Wood We Trust» του Γρηγόρη Βαρδαρινού, όπου δυο αδέλφια από την Πιερία μετατρέπουν ένα οικογενειακό ξυλουργείο σε μια καινοτόμα επιχείρηση, και «Επόμενος Σταθμός: Ουτοπία» του Απόστολου Καρακάση (φωτό), όπου αποτυπώνεται η περιπέτεια της αυτοδιαχείρισης του εργοστασίου ΒΙΟ.ΜΕ στη Θεσσαλονίκη, το οποίο μετά το κλείσιμό του πέρασε στα χέρια των εργατών) αλλά και η αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων στο παραδοσιακό οικονομικό μοντέλο, όπως στο «Σκόρος: Αντικατανάλωση στην Κρίση» της Αθηνάς Σούλη, βασισμένο στην ανταλλαγή και την προσφορά ειδών που εφάρμοσε η κολεκτίβα «Σκόρος» των Εξαρχείων.

Ανεξάρτητα, όμως, από την οικονομική κρίση, το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ ρίχνει τη ματιά του και σε όχι και τόσο ορατές πτυχές της ελληνικής πραγματικότητας και της ιστορίας (ή για την ακρίβεια της «συλλογικής μνήμης», όπως πολύ επιτυχημένα το θέτει ο προγραμματισμός), που αξίζουν προσοχής: Στο «Μετέωροι Άνθρωποι» των Στρατή Βογιατζή και Θέκλας Μαλάμου παρακολουθούμε μια χαρισματική Ρομά που αγωνίζεται για ίσα δικαιώματα κόντρα στις προκαταλήψεις, στο «Εγώ… το Πρόβλημα» του Αλέξανδρου Μάρκου ο σκηνοθέτης αναζητά τα ίχνη μερικών παιδιών των φαναριών που εξαφανίστηκαν από το ίδρυμα όπου είχαν καταλήξει μετά από μια επιχείρηση «σκούπα» του 2004, στο «LUDLOW: Οι Έλληνες στους Πολέμους του Άνθρακα» του Λεωνίδα Βαρδαρού (φωτό) εξερευνάται ο σημαντικός ρόλος που έπαιξαν 500 Έλληνες στη σφοδρή σύγκρουση μεταξύ του Ροκφέλερ και του συνδικάτου των ανθρακωρύχων το 1914, η οποία αποτελεί και την πιο αιματηρή σελίδα του εργατικού κινήματος της Αμερικής, ενώ το «Σκιά στην Ψυχή» των Δημήτρη Πλιάγκου και Μάριου Πολυζωγόπουλου αποτίνει φόρο τιμής στους Έλληνες και Τούρκους πρόσφυγες της ανταλλαγής των πληθυσμών που συντελέστηκε στον Μεσοπόλεμο και στις δύο πλευρές του Αιγαίου (ειδικά φέτος, η ενότητα «Καταγραφή της Μνήμης» μοιάζει να αγγίζει κυρίως θέματα της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας).

Το πρόγραμμα συμπληρώνουν ντοκιμαντέρ που ασχολούνται με την τέχνη (φωτογραφία, θέατρο, κινηματογράφο και λογοτεχνία), την αρχιτεκτονική και το περιβάλλον: το φιλμ «33.333: Η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη» του Μένιου Καραγιάννη αποτελεί ένα ταξίδι αναζήτησης με πυξίδα το επικό ποίημα «Οδύσσεια» του κορυφαίου συγγραφέα, ο «Ασκός του Αιόλου» του Νασίμ Αλάτρας καταδεικνύει τις πραγματικές περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες της πρακτικής των ανεμογεννητριών, ενώ το «Ρωµιοί Αρχιτέκτονες της Πόλης» του Γρηγόρη Οικονοµίδη (φωτό) αναδεικνύει τη συνεισφορά των Ελλήνων αρχιτεκτόνων στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου της Κωνσταντινούπολης κατά τον 19ο έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Τέλος, το Φεστιβάλ ούτε φέτος αγνοεί της ματιές στις προσωπικότητες της διπλανής (ή όχι και τόσο) πόρτας: στο «25 Χρόνια Χωρίς Σύνορα: The Untold Stories» του Γιάννη Μαυρογένη παρακολουθούμε τη γεμάτη προκλήσεις διαδρομή των Γιατρών Χωρίς Σύνορα μέσα από ανέκδοτες ιστορίες των μελών τους, στον «Τερματισμό» της Ελιάνας Αμπραβανέλ ακολουθούμε τρεις ηλικιωμένους μαραθωνοδρόμους στις εμπειρίες και τις σοφίες της ζωής τους, ενώ στο «O Φίλος μου ο Larry Gus» του Βασίλη Κατσούπη ετοιμαζόμαστε για κάτι… πιο pop, γνωρίζοντας μέσα από οικεία ματιά τον Larry Gus, έναν ξεχωριστό Έλληνα μουσικό της νεότερης γενιάς.

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΓΙΟΝ ΜΠΑΝΓΚ ΚΑΡΛΣΕΝ ΚΑΙ ΜΑΡΚ ΚΑΖΙΝΣ

Ο Γιον Μπανγκ Κάρλσεν δεν διστάζει να θολώσει τα όρια μεταξύ ταινίας μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ για να καταλήξει στην αλήθεια των πραγμάτων, κάτι που ο ίδιος ονομάζει «επανεφεύρεση της πραγματικότητας» και αποτελεί τον κινητήριο άξονα της δουλειάς του που καλύπτει εύρος θεματικών τόσο γεωγραφικά όσο και ουσιαστικά. Οι ταινίες του εστιάζουν σε ανθρώπους της διπλανής πόρτας, της Ιρλανδίας, της Αμερικής και της Νότιας Αφρικής, αφηγούνται προσωπικές ιστορίες που αντιπροσωπεύουν την εποχή τους αλλά και μια παγκόσμια κοινή αναζήτηση και ενσωματώνουν αρκετά φιλοσοφικά, πολιτικά και προσωπικά στοιχεία τού χαρακτήρα του, όπως η αμφισβήτηση της θρησκευτικής του πίστης, η εγκατάλειψη της οικογένειας από τον πατέρα του αλλά και γενικότερα ολόκληρη η παιδική ηλικία του. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ θα προβληθούν μερικά ντοκιμαντέρ – ορόσημα της καριέρας του (στο «Portrait of God» διερευνά με σκεπτικισμό τη σημασία της θρησκείας στους έγκλειστους μιας φυλακής στη Νότια Αφρική, στο «Addicted to Solitude» καταγράφει τις νέες ισορροπίες και τον βαθιά ριζωμένο ρατσισμό της κοινωνίας της χώρας στη μετά Απαρτχάιντ εποχή, ενώ στο «Phoenix Bird» κοιτάει με ειρωνεία και χιούμορ την εμμονή των Αμερικανών με τα όπλα), αλλά και η πρόσφατη ανασκόπηση ολόκληρης της πορείας του στο το αυτοβιογραφικό «Déjà Vu».

Ο δε Μαρκ Κάζινς δεν είναι τόσο αυστηρά σκηνοθέτης όσο μια πολυσύνθετη δημιουργική προσωπικότητα, παθιασμένη με το ίδιο σινεμά και εξοικειωμένη σχεδόν με όλες τις εκφάνσεις της φύσης του όντας συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου αλλά και προγραμματιστής Φεστιβάλ (στο Εδιμβούργο και τα εναλλακτικά projects «Cinema China and The Ballerina Ballroom Cinema of Dreams» και «8½ Foundation). Επομένως, είναι φυσικό αυτή η ποικιλομορφία να αντικατοπτρίζεται και στο έργο του, το οποίο αρέσκεται να πειραματίζεται και να σπάει τις φόρμες, δίνοντας έμφαση στα αυτοαναφορικά στοιχεία και την ίδια τη δύναμη του σινεμά. Από τα τέσσερα ντοκιμαντέρ που θα σχηματίσουν αυτόν τον μικρό φόρο τιμής στον σκηνοθέτη, μην χάσετε τα «I Am Belfast», έναν ποιητικό φόρο τιμής στη γενέτειρα του Κάζινς, με την υπογραφή του – εμβληματικού συνεργάτη του Γουόνγκ Καρ Γουάι – διευθυντή φωτογραφίας Κρίστοφερ Ντόιλ, και «The First Movie», στο οποίο ο Κάζινς στήνει για χάρη των παιδιών ενός κουρδικού χωριού στο Ιράκ ένα υπαίθριο σινεμά και προβάλλει ταινίες, ενώ επίσης τους δίνει κάμερες για να γυρίσουν τα δικά τους φιλμ, αποκαλύπτοντας την αέναη και ανεξάντλητη δύναμη του κινηματογράφου.

Το 18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης θα διεξαχθεί από τις 11 έως τις 20 Μαρτίου. Ολόκληρο το πρόγραμμα του Φεστιβάλ βρίσκεται στην επίσημη σελίδα της διοργάνωσης.