της Σοφίας Σταυριανίδου

Το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας, στις 26 Απριλίου του 1986, εμείς το ζήσαμε και οι νεότεροί μας το έμαθαν εκ των υστέρων από αφηγήσεις και θεάματα ως το μεγαλύτερο πυρηνικό ατύχημα στην ιστορία. Και είναι. Υπάρχουν πολλά καλά ντοκιμαντέρ για το Τσερνόμπιλ, αλλά ένα εκπληκτικό, το οποίο μου θύμισε η φίλη Κατερίνα από την εποχή που εργαζόμασταν στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, είναι το σουηδικό «Ljudmilas Röst» του Γκούναρ Μπέργκνταλ από το 2001. Στο ντοκιμαντέρ αυτό ηρωίδα είναι η Λιουντμίλα Ιγνατένκο, η πέντε μηνών έγκυος (τότε) σύζυγος ενός από τους πυροσβέστες που κλήθηκαν επειγόντως στο Τσερνόμπιλ από την πλαϊνή πόλη Πριπιάτ, όταν έγινε η έκρηξη. Η Λιουντμίλα είναι μία από τους ήρωες της εν λόγω σειράς και πρωταγωνίστρια μιας από τις υποπλοκές της.

Ενώ, λοιπόν, ντοκιμαντέρ υπάρχουν υπέροχα, δεν υπήρξε ποτέ δραματοποίηση γι’ αυτή την ιστορία. Εδώ έχουμε δραματοποιημένο ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός με όλα τα ντοκιμαντερίστικα στοιχεία του ακέραια: εκπληκτική αναπαράσταση της εποχής, παλετικές εναλλαγές του πράσινου και του γκρι των απόκοσμων τοπίων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, κοστούμια και εσωτερικούς χώρους ασύλληπτης ακρίβειας και προσομοίωση της μοιραίας μονάδας παραγωγής ανατριχιαστικά λεπτομερή (τουλάχιστον από όσα μπορούμε να δούμε από φωτογραφικό υλικό και ντοκουμέντα). Το μόνο που λείπει είναι το γηγενές ιδίωμα, καθώς οι ήρωες μιλούν αγγλικά. Το άνωθι bold λήμμα τονίζει τη βαρύτητα σε ένα αληθινό γεγονός που κάλλιστα θα μπορούσε να είναι μυθοπλασία περιωπής, που μάλιστα εξελίχθηκε σε θρίλερ εντός της ιδιαίτερης κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης η οποία επικρατούσε τότε στη Σοβιετική Ένωση.

Μελετημένος καλά, ο δημιουργός Κρεγκ Μέιζιν ήθελε να κάνει ένα δραματικό θρίλερ και αυτό είναι (πρωτίστως) η σειρά τούτη, μην παριστάνοντας το ιστορικό series τύπου «σας παρουσιάζουμε τα γεγονότα έτσι όπως είναι και βγάλτε τα συμπεράσματά σας». Όχι. Η σειρά έχει μυθοπλαστικά στοιχεία, όπως ο χαρακτήρας της Έμιλι Γουότσον, της Ουλάνα Κομιούκ, Λευκορωσίδας πυρηνικής φυσικού που επιμένει στην έρευνα του τι ακριβώς έγινε λεπτό προς λεπτό εκείνη την εφιαλτική, ολέθρια νύχτα, η οποία κατά πολλούς τρόπους άλλαξε τον κόσμο. Η Κομιούκ αντιπροσωπεύει τους εκατοντάδες επιστήμονες που εργάστηκαν μετά την καταστροφή για να αναλύσουν πώς προκλήθηκε η έκρηξη και να αποκαλύψουν στον κόσμο την αλήθεια, μια λέξη ασυμβίβαστη με τον σοβιετικό σοσιαλισμό της περιόδου, η οποία επαναλαμβάνεται στη σειρά φέρνοντάς μας ρίγη κάθε φορά, ξανά και ξανά. Και κυρίως όταν βγαίνει δια στόματος του κεντρικού ήρωα, του Δρος Βαλέρι Λεγκάσοφ, που τον παίζει ο καταπληκτικός Τζάρεντ Χάρις στον ρόλο που (θα) καθορίζει για πάντα την καριέρα του, του Διευθυντή του Ινστιτούτου Ατομικής Ενέργειας της Μόσχας, διακεκριμένου πανεπιστημιακού χημικού και επικεφαλής της επιστημονικής έρευνας για το Τσερνόμπιλ. Ο άνθρωπος αυτός πρέπει να βρει την αλήθεια, τι συνέβη, τι δεν πήγε καλά και «έσκασε» ο σταθμός. Πλάι του είναι ο Μπόρις Σερμπίνα, εντεταλμένος της σοβιετικής κυβέρνησης και του Γκορμπατσόφ, για να γνωρίζει η πολιτεία από πρώτο χέρι την εξέλιξη της έρευνας. Στην αρχή ο Σερμπίνα, όπως και ο διευθυντής του εργοστασίου και διάφοροι πολιτικοί δορυφόροι, ξεστομίζει αμέτρητες βλακείες, ότι δεν έγινε τίποτα και ότι όλα είναι υπό έλεγχο και λοιπά, αυτά δηλαδή που έβγαλε η Σοβιετική Ένωση προς τα έξω αγοράζοντας αγρόν για (δυστυχώς) πολλά χρόνια μετά. Ο Σερμπίνα, όμως, όντας κοντά στον Λεγκάσοφ, σταδιακά αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι το συμβάν είναι σοβαρότατο, με επιπτώσεις ολέθριες για όλη την ανθρωπότητα και για πολλές δεκαετίες μετά. Μεγάλη ερμηνεία πολλών αστέρων από τον Στέλαν Σκάρσγκαρντ τον οποίο βλέπεις τμηματικά να ρίχνει τόνους, να πέφτει, να αλλάζει ύφος και κίνηση, όταν καταλαβαίνει τα μεγέθη, υποψήφιος νεκρός κι αυτός με τις ποσότητες ραδιενέργειας που συγκέντρωσε καθώς βρέθηκε για την έρευνα στην περιοχή.

Η ματιά τού σκηνοθέτη κάνει χειρουργικές κινήσεις, ξεκινώντας από την αυτοκτονία του Λεγκάσοφ, δηλαδή από το τέλος του εργαλείου της αλήθειας. Με μαθηματικά βήματα, με τις ώρες που περνούν, λεπτό προς λεπτό, ξετυλίγονται τα πλάνα σε δύο επίπεδα: α) την απομάκρυνση ραδιενεργών υλικών που πετάχτηκαν σε ακτίνα χιλιομέτρων αλλά και ζωντανών (μελλοντικών θυμάτων) και β) την έρευνα, τι ακριβώς ήταν να γίνει τη μοιραία νύχτα και τι ακριβώς έγινε τελικά. Το πρώτο είναι σπαρακτικό. Είναι αφάνταστο το κόστος σε ανθρώπινες ζωές, είτε για να απομακρύνουν θραύσματα από την κορφή της μονάδας, είτε για να σταματήσουν διαρροές εσωτερικές. Μεταξύ αυτών, εκατοντάδες ανθρακωρύχοι ή και φαντάροι που θα ήταν νεκροί την επόμενη βδομάδα, εν γνώσει τους! Το τέταρτο επεισόδιο σου κόβει την ανάσα. «Μην βασανίσετε κανένα ζώο. Χτυπήστε ξανά και ξανά». Ανυποψίαστα τα ζώα, φορείς του θανάτου πια, μπαίνουν στο στόχαστρο των όπλων. Οι άνθρωποι δεν θέλουν να το κάνουν, όμως πρέπει. Κι ένας από αυτούς είναι ο Πάβελ (ο έξοχος Μπάρι Κίγκαν), ένας από τους εκατοντάδες 19χρονους στρατιώτες που πήγαν για να υπηρετήσουν το χρέος προς την πατρίδα τους. Πρέπει να σκοτώνει ζώα (κυρίως κατοικίδια) και είναι τόσο χαμένος σε αυτή την παράνοια. Δεν κλαίει, αλλά βλέπεις πόσο σπαράζει μέσα του. Τόσο που λες ότι καλύτερα που δεν έζησε κουβαλώντας τις στοιχειωμένες εικόνες του θανάτου που υποχρεώθηκε να μοιράσει.

Στο διά ταύτα. Με απλά λόγια, γιατί δεν θα παραδώσουμε και διατριβή στη χημεία. Τι ήθελαν να κάνουν; Ήθελαν να κάνουν ένα test ασφαλείας των αντιδραστήρων στην περίπτωση που δεν υπάρχει ρεύμα (και να εξετάσουν την περίπτωση οικονομίας ρεύματος, φυσικά). Τι συνέβη, όμως; Μια σειρά από τεράστια λάθη. Από το ότι έγινε νύχτα με ανεκπαίδευτο και ανενημέρωτο προσωπικό, μέχρι τις εσφαλμένες εντολές του Ντιάτλοφ, του επικεφαλής χειρισμού των αντιδραστήρων, και το ολέθριο (τελικά) γεγονός: το κατασκευαστικό πρόβλημα των αντιδραστήρων στο σύστημα απενεργοποίησής τους. Όταν πάτησαν το κουμπί απενεργοποίησης γιατί δεν μπορούσαν να ελέγξουν τις τιμές του ρεύματος (λόγω του test), πέφτει στον αντιδραστήρα βόριο που στην αιχμή του υπάρχει γραφίτης, ο οποίος γραφίτης επιταχύνει τις αντιδράσεις με το ουράνιο και προκαλεί έκρηξη. Γραφίτης, διότι είναι φτηνότερος από άλλα υλικά! Είναι απίθανο πόσο αναλυτικά, λιανά και κρυστάλλινα (και για τον πιο βλάκα ακόμη…) τούτη η εξήγηση – που έρχεται σταδιακά και κυρίως με την πλήρη παρουσίασή της στη δίκη του μνημειώδους, κορυφαίου πέμπτου επεισοδίου – γίνεται η ουσία ενός απίθανου θρίλερ. Αυτή είναι η επιστημονική αλήθεια που ο Λεγκάσοφ με την Κομιούκ αποκαλύπτουν, αλλά μορφάζουν κάτω από το βάρος της άγνοιας του κόσμου. Η KGB ήξερε το πρόβλημα. Αλλά το απέκρυψε. Και ο Λεγκάσοφ, στριμωγμένος από ηθικό πλέον χρέος, τους λέει ξεκάθαρα στη δίκη ότι βρίσκονται σε λειτουργία ακόμη 16 τέτοιοι αντιδραστήρες σε όλη τη Σοβιετική Ένωση, δηλαδή οι άνθρωποι δουλεύουν πλάι στον θάνατο, ξεκάθαρα.

Οι κατηγορούμενοι, ο Διευθυντής της μονάδας, ο αρχιχειριστής Ντιάτλοφ, είναι μόνο μαριονέτες σε μια παράσταση που γίνεται για να καλυφθεί η μαύρη αλήθεια. Γιατί ούτε και αυτοί ήξεραν το κατασκευαστικό πρόβλημα! Η KGB το είχε αποκρύψει και από τους άμεσους λειτουργούς του εργοστασίου (λέγεται από την Κομιούκ ξεκάθαρα), οι οποίοι εργάζονταν σαν εκπαιδευμένα ζωάκια που τους υπαγορεύεις τι ακριβώς να κάνουν. Βολεύει τον σκηνοθέτη το χολιγουντιανό σχήμα «καλοί – κακοί», γιατί πραγματικά οι σκηνές των εσφαλμένων εντολών στην αίθουσα χειρισμού είναι ανατριχιαστικές. Και ο σκηνοθέτης το εκμεταλλεύεται άριστα, καθίζοντας τους ενόχους στο σκαμνί με μια μεγάλη διαφορά: κανένας δεν θα μπορούσε ένα τέτοιο test να το φέρει εις πέρας με σωστό αποτέλεσμα, απλώς γιατί το κατασκευαστικό πρόβλημα είχε αποκρυφθεί.

Οι σοβιετικές δυνάμεις εξουσίας και οι συσχετισμοί τους μπορεί να μην αποτυπώνονται ακέραιες και να έχουν ιστορικές τρύπες, όμως εδώ επαναφέρω την ταυτότητα του genre. Δεν πρόκειται για ιστορική σειρά, είναι ένα δραματικό θρίλερ, drama πρώτα και πάνω απ’ όλα. Ο Θεός μόνο ξέρει τι έγινε πίσω από τις ερμητικά κλειστές πόρτες των γραφείων της πολιτείας και της KGB, πόσοι εκβιάστηκαν και πόσοι έχασαν τη ζωή τους στον βωμό της «αρτιότητας» του καθεστώτος. Όταν ο Σερμπίνα σηκώνεται επιβαλλόμενος στον δικαστή και του λέει να αφήσει τον Λεγκάσοφ να ολοκληρώσει την κατάθεσή του, αποτυπώνεται μεγαλοπρεπώς το τι γινόταν σε αυτή τη χώρα για πολλές δεκαετίες, εκεί όπου η δικαστική εξουσία δεν παίζει τον καθοριστικό ρόλο. Η αλήθεια που αποκαλύπτει ο επιστήμονας, που γνωρίζει ότι μεταφράζεται σε ανθρωποθυσίες, δεν ταιριάζει στη σοβιετική «αλήθεια» που προτάσσει το μεγαλείο της χώρας. Εδώ τίθεται το δίλημμα του επιστήμονα Λεγκάσοφ, που καταλαβαίνει ότι με τον ιδιόχειρο θάνατό του θα συνδράμει πιο πολύ στη διάδοση της αλήθειας από ό,τι το να κάτσει στ’ αβγά του και να καεί στο πυρ το εξώτερο η δικαστική κατάθεσή της. Γιατί δεν άντεξε το βάρος τής αλήθειας η ηθική του.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ δήλωσε, όπως λέει το φινάλε του «Chernobyl», ότι το επεισόδιο στο Τσερνόμπιλ ήταν η αρχή του τέλους της Σοβιετικής Ένωσης. Ίσως γιατί έφερε σιγά-σιγά στο φως τις αδιανόητες αλήθειες μιας χώρας εις βάρος των ανθρώπων. Η σειρά δεν δικάζει ούτε καταδικάζει, δεν κάνει αντιπυρηνική και ανθρωπιστική καμπάνια. Επικεντρώνει στην ιστορία του κάθε πολίτη με ανθρωπιά και μπορεί να σου διδάξει κάτι για τον ίδιο τον εαυτό σου, για όλους τους ανθρώπους και το πώς δύνανται να λειτουργήσουν κάτω από αφάνταστες συνθήκες. Γιατί όλοι, μα όλοι εδώ, ζουν τα δράματά τους. Είναι ιστορίες αληθινές. Ας τις κοιτάξουμε κι ας ακούσουμε με τεντωμένα αυτιά. Το μήνυμά τους είναι πραγματικά εκπληκτικό.