του Ηλία Φραγκούλη

Έχοντας ξεκινήσει την πορεία του από το πρόσφατο Φεστιβάλ Βενετίας κι έχοντας απασχολήσει με εντελώς ανόητο τρόπο το ελληνικό Twitter ως hashtag, το «Athena» του Ρομάν Γκαβράς εμφανίστηκε στις 23 Σεπτεμβρίου στην πλατφόρμα του Netflix. Πρόκειται για ένα φιλμ η θέαση του οποίου σίγουρα (θα) αδικείται από την όποια τηλεοπτική οθόνη, γι’ αυτό και όσοι είχαμε την τύχη να βρεθούμε στην κεντρική σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση χθες το βράδυ, το παρακολουθήσουμε στις πραγματικές κινηματογραφικές διαστάσεις που του αξίζουν. Σχεδόν.

Η σκηνοθετική καριέρα του Γκαβράς είναι πραγματικά αμφιλεγόμενη. Δύο μετριότατα φιλμ μεγάλου μήκους (με πιο πρόσφατο το «Ο Κόσμος σου Ανήκει» του 2018), μερικά καταπληκτικά music promos (μεταξύ άλλων, εκείνα του – τα σπάει – project GENER8ION, το οποίο ξεκίνησε τον περασμένο Οκτώβρη και είχαμε παρουσιάσει τότε στο FREE CINEMA, προτού το εντοπίσουν τα ντόπια radar του hype…) και εντυπωσιακές, glam καμπάνιες για μεγάλους γαλλικούς οίκους μόδας. Το «Athena», λοιπόν, δεν το περιμέναμε σαν κάτι το πραγματικά σπουδαίο, αλλά… «έσκασε» (#diplhs).

Σαφώς η καλύτερη κινηματογραφική του δουλειά, όχι όμως και κάτι εντελώς καινούργιο για το οπτικό σύμπαν του Γκαβράς (το θεματικό θα το αναλύσω παρακάτω). Αντί για κάτι το απλά «καλοκουρδισμένο», εδώ έχουμε να κάνουμε με έργο δυναμικής που σε παίρνει και σε σηκώνει, ειδικά ως κατασκευή. Βιντεάκι που δείχνει αστυνομικούς να χτυπούν και να εγκαταλείπουν ένα ανήλικο παιδί νεκρό, διαρρέει στο διαδίκτυο και γίνεται viral, προκαλώντας την οργή σε suburban γειτονιές των Παρισίων και ειδικά σ’ εκείνη όπου κατοικούσε το θύμα, την «Αθήνα». Οι εξεγέρσεις ξεσπούν σαν domino σε δεκάδες πόλεις της Γαλλίας κι ένας από τους αδελφούς του μικρού Ιντίρ ηγείται τεράστιας κατάληψης κτηρίων, ζητώντας από την Αστυνομία να «δώσει» τα ονόματα των δολοφόνων, διαφορετικά θα βυθίσουν τα πάντα στο χάος. Ακόμα δύο αδέλφια του νεκρού συνθέτουν την πλοκή του φιλμ, ο ένας πιο κοντά στο πλευρό των αστυνομικών, με στρατιωτική εκπαίδευση και πείρα, ο άλλος ερχόμενος από το οργανωμένο έγκλημα, με δοσοληψίες ναρκωτικών και όπλων, δικτυωμένος καλά με το αστυνομικό παρακράτος.

Η εισαγωγή της ταινίας σε κάνει να σαστίζεις και να σπας το κεφάλι σου για το πώς γυρίστηκε όλο αυτό το πράγμα, σχεδόν χωρίς καθόλου μοντάζ, διαρκώς «στο πόδι», με φρενήρη ρυθμό, με έναρξη την επίθεση και λεηλασία ενός αστυνομικού Τμήματος και κατάληξη στην αποκλεισμένη από τους καταληψίες «Αθήνα». Ο Καλατόζοφ του «Soy Cuba» (1964) θα έβγαινε από τον τάφο και θα χειροκροτούσε (όσοι θυμούνται ή γνωρίζουν την «εναέρια» σεκάνς της κηδείας από εκείνο το αριστουργηματικό έργο, θα καταλάβουν καλύτερα τι εννοώ)! Στο σινεμά δεν έχουμε ξαναδεί τέτοιο πράγμα, με τόσο μεγάλη διάρκεια. Η κάμερα βρίσκεται σχεδόν πάντα σε κίνηση, προσδίδοντας στο φιλμ διαστάσεις ρεαλιστικού ντοκουμέντου, που ξεγελά λες και παρακολουθείς πραγματικό γεγονός εν τη γενέσει. Ο Γκαβράς μοιάζει σαν να πήρε το εξαιρετικό «’71» (2014) του Γιαν Ντεμάνζ (σε κλίμα «Μαχητών» του Γουόλτερ Χιλ, από το 1979) και να του πάτησε τα γκάζια non-stop. Η εικόνα είναι αληθινός δυναμίτης, ο ρυθμός ανελέητα νευρώδης. Αλλά…

… δεν είμαι και χθεσινός! Στην ουσία, ο Γκαβράς ανακυκλώνει δουλειές από το παρελθόν του, πετυχαίνοντας ένα θαυμαστό upgrade. Το «Stress» των Justice, το «Born Free» της M.I.A. και το «No Church in the Wild» των Jay-Z & Kanye West (φωτό) γίνονται ένα και «δέρνουν» μαζί! Και γι’ αυτό του βγάζεις το καπέλο. Επί 89 λεπτά νιώθεις σαν να βρίσκεσαι μέσα σ’ αυτό το κυριολεκτικό χάος, που σχεδιάστηκε με απόλυτη προσοχή για μήνες ολόκληρους, προβών και επαναληπτικών γυρισμάτων (δίχως τα «props» πυρών και καταστροφών). Μονάχα η εναρκτήρια σεκάνς, όπως μας είπε και ο Γκαβράς χθες στη Στέγη, χρειάστηκε μία ολόκληρη εβδομάδα προετοιμασίας! Κατασκευαστικά και σε αυτόν τον τομέα σκηνοθετικά, λοιπόν, το «Athena» είναι ένα έργο που αξίζει (έως και) να διδάσκεται σε κινηματογραφικές σχολές. Κατόπιν, όμως, έρχεται το σενάριο και η τοποθέτηση του Γκαβράς επάνω στα τεκταινόμενα. Διότι εδώ μιλάμε για πολιτικό σινεμά. Από τη στιγμή που αποφασίζεις να κάνεις τέτοια ταινία, καλείσαι να πάρεις θέση. (Και) ιδεολογικά.

Προφανέστατα, ο Γκαβράς δεν έχει χρόνο (ούτε και ενδιαφέρεται, εδώ που τα λέμε) να προσεγγίσει ή ν’ αναπτύξει χαρακτήρες σε τούτη την ταινία. Τα τρία αδέλφια της οικογένειας είναι σχηματικές φιγούρες που αντιπροσωπεύουν μια κάποια κοινωνική τοποθέτηση και χρησιμοποιούνται σαν απλά πιόνια ενός board game που προχωρούν με «ζαριές» της… μοίρας ή της τύχης, μέχρι να φτάσουν στο φινάλε της «Athena». Εννοείται ότι δεν έχουν καμία σχέση με αρχαία ελληνική τραγωδία (διότι άκουσα και διάβασα διάφορες σαχλαμάρες, τις οποίες μάλλον θα είχαμε αποφύγει εάν το έργο είχε άλλο τίτλο…)! Εκεί, δε, που ο σεναριακός σχεδιασμός «χαρακτήρα» πάσχει πραγματικά, περίτρανο παράδειγμα γίνεται ο αστυνομικός που κάποια στιγμή θα πέσει στα χέρια των καταληψιών. Εδώ, η δραματουργία πάει περίπατο με συντροφιά την αφέλεια και την αμηχανία. Σίγουρα θα υπάρξει (και) μερίδα κοινού που θα τον αντιμετωπίσει σαν συνειδησιακό «πλυντήριο», καθώς μιλάμε για ένα άβουλο πλάσμα που δεν έχει καμία εξέλιξη εσωτερικά και ο Γκαβράς μας τον εμφανίζει μονάχα ως αθώο πατέρα ανήλικων παιδιών που… κάνει τη δουλειά του! Δεν ενοχλούν τόσο πολύ όλα αυτά όση ώρα παρακολουθείς την ταινία, όμως, προβληματίζουν τη σκέψη ώρες αργότερα.

Κι εκεί που νομίζεις ότι το έργο τέλειωσε εντελώς… εκρηκτικά, περνώντας ένα μήνυμα οργής για την κοινωνική αδικία σε συνδυασμό με την αστυνομική βία σήμερα (οι Γάλλοι το βίωσαν καλά στο πετσί τους αυτό με το κίνημα των «Κίτρινων Γιλέκων»), ο Γκαβράς προσθέτει έναν «επίλογο» που ακυρώνει ολόκληρη την ταινία! Ενώ είχες μείνει με την εντύπωση ότι είδες ένα αριστούργημα, «βγαίνεις» από την «Athena» νιώθοντας προδομένος. Και θυμωμένος. Διότι αυτό το τέλος είναι μία τεράστια μαλακία. Και μόνο. Και είναι προσβλητικό απέναντι στην αλήθεια. Είναι προσβλητικό απέναντι στο βάναυσο ξυλοφόρτωμα που υπέστη ο Ρόντνεϊ Κινγκ από αστυνομικούς στο Λος Άντζελες, το 1991 (το video του συμβάντος προκάλεσε τεράστια οργή και η απόπειρα ατιμωρησίας των υπευθύνων οδήγησε σε ανεξέλεγκτη έκρηξη, που συγκλόνισε την πόλη το 1992). Είναι προσβλητικό απέναντι στη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ από αστυνομικούς στη Μινεάπολη, το 2020 (κι εδώ ένα αποδεικτικό video που έγινε viral). Είναι προσβλητικό και για εμάς, ως Έλληνες, απέναντι στη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου στην Αθήνα, το 2008 (με προσπάθεια συγκάλυψης από την Αστυνομία και τα εγχώρια ΜΜΕ!). Οι ωμές εγκληματικές πράξεις τέτοιου τύπου, αμέτρητες ανά τον κόσμο, δεν είναι ούτε τυχαίες, ούτε «θεατρινίστικες». Και η αστυνομική στολή δεν είναι ένα κοστούμι για τις Απόκριες! Μαλάκα!