του Στέφανου Κ. Αρταβάνη

Στην αρχή της ταινίας, ο Μπαλταζάρ περιέρχεται υπό τη φροντίδα ενός κτηματία και των φροντιστών του κτήματός του. Είναι καλοκαίρι, η κόρη του δασκάλου / φροντιστή, σε προεφηβική ηλικία, δίνει όρκους αιώνιας αγάπης με τον γιο του κτηματία. Η αδελφή του παίζει συνέχεια με τον γάιδαρο, ενώ η άλλη αδελφή τους είναι κλινήρης, με τη ζωή της προορισμένη να τελειώσει σχεδόν μόλις άρχισε. Το καλοκαίρι φτάνει στο τέλος του, οι νεαροί ερωτευμένοι χωρίζονται, η αδελφή πεθαίνει. Τα πράγματα γίνονται όπως γίνονται, είτε από τύχη, είτε από μοίρα, όμως, πάνω απ’ όλα, θα πάρουν τον δρόμο τους, παρά τις επιθυμίες και τις προσπάθειες των ανθρώπων, σαν το χέρι του «πανόπτη» Θεού να θέτει προκαθορισμένη πορεία μέσω τον αδιάβλητων προσωπικοτήτων τους. Η ουσία που θέλει να μεταδώσει ο Ρομπέρ Μπρεσόν με την ταινία του είναι το μαρτύριο γύρω από τη θεϊκή αποστολή όλων των χαρακτήρων που θα δούμε (όλοι λίγο ή πολύ αμαρτωλοί, αλλά και όλοι με τον σκοπό τους), σ’ αυτό το πανανθρώπινο δράμα.

Ποιος θα μαρτυρήσει πραγματικά σ’ έναν κόσμο όπου όλοι είναι παραδομένοι στις επιθυμίες τους και αρνούνται πεισματικά ν’ αλλάξουν; Ποιος είναι ο «Άγιος» που θα μας κάνει ν’ αναρωτηθούμε πάνω στην ανθρώπινη φύση και μπροστά στο θάνατο, να καταλάβουμε τη ματαιότητα των παθών μας; Ο αθώος, ο δούλος, ο γάιδαρος. Αυτός που θα κλωτσήσει μονάχα μπροστά στον κίνδυνο της ζωής του, αυτός που όλοι θεωρούν αντικείμενο και κτήμα προς εκμετάλλευση, αλλά ο μόνος εκπρόσωπος της καθαρής, λειτουργικής, αυτοσυντηρούμενης, αρμονικής Φύσης. Ένας άνθρωπος καθορίζεται από την υπερηφάνεια, ο άλλος από τη μοχθηρία, ο τρίτος από τη φιλαργυρία, κάποιος από την αυτοκαταστροφή. Τα πάθη είναι ανθρώπινα και φέρνουν τον θάνατο όλο και πιο κοντά. Ο Μπρεσόν μας λέει πως είτε από κακία, είτε από τύχη, θα επιβιώσεις περισσότερο, ενώ ταυτόχρονα υποδαυλίζει την τύχη, καθώς εκείνη στερεύει για όλους κάποια στιγμή. Καθώς η επανάληψη των ανθρωπίνων μοτίβων την προκάλεσε. Αν από μια ζωή λείπει κάτι, δεν θα είναι ίδια. Κι αν ο Μπαλταζάρ μπορεί να φαίνεται σαν εργαλείο γι’ αυτή την κοινωνία, την καθορίζει με τις λιγοστές εξεγέρσεις του, με τα πάθη που οξύνει.

Καθρέφτης του (αλλά και καθρέφτης όλων των υπολοίπων) η Μαρί, η κόρη του δασκάλου. Χαρακτηριστικό της, η παθητικότητα. Πάντα αντανακλά τα χαρακτηριστικά του άνδρα που την καταπιέζει, είτε είναι ο υπερήφανος πατέρας, είτε ο μοχθηρός συμμορίτης, είτε ο φιλάργυρος έμπορος. Μπορούμε και να πούμε πως κάθε δική της εξέγερση προκύπτει από αυτά τα αντανακλώμενα πάθη, άλλο ένα πέσιμο στον φαύλο κύκλο της ζωής της. Είναι, όμως, και η μόνη που νοιάζεται για τον Μπαλταζάρ. Ίσως γιατί της θυμίζει απλούστερους καιρούς, ίσως γιατί ο ίδιος είναι αγνός, ήρεμος, απλά ένα σώμα για να την ζεστάνει και να της δώσει στοργή. Δεν έχει σημασία το γιατί. Το γεγονός (και μόνο) ότι βλέπει τον Μπαλταζάρ σαν αυτό που είναι, την ξεχωρίζει αμέσως από κάθε εξουσιαστή άνδρα. Σε μια άλλη ταινία, οι δυο τους θα ήταν το ζευγάρι που τους χωρίζει η ζωή, που βρίσκουν τον δρόμο να ξανασμίξουν μέσα στη ματαιότητα, γιατί είναι ανθοί στην αμμουδιά.

Από την αρχή του φιλμ γίνεται μονάχα ένα μεγάλο άλμα στον χρόνο, στην αρχή του οποίου οι χαρακτήρες μεγαλώνουν και ο Μπαλταζάρ επιστρέφει στο κτήμα. Έτσι, ο Μπρεσόν καταφέρνει να μας δείξει σχετικά λίγες μέρες από τη ζωή της επαρχιακής κοινότητας, αλλά (και) να μας τα πει όλα. Μέσα σε μιάμιση ώρα, έχει συνοψίσει την ουσία, το manifesto του για τη μαυρίλα της ανθρώπινης φύσης. Σε αυτή τη μιάμιση ώρα ακολουθεί έναν υποδειγματικό ρυθμό που εξισώνει τα μικρά και τα μεγάλα γεγονότα, μαζί με το απαθές παίξιμο των ηθοποιών. Ως πρώτος διδάξας (στον δρόμο που πάτησαν ο Γιώργος Λάνθιμος και ο Γουές Άντερσον), χρησιμοποιεί την μονοτονικότητα στις πράξεις των ηρώων του. Αυτές κρίνονται, και όχι ο συναισθηματισμός. Έτσι, ένα μέρος του κοινού ίσως βαρεθεί, αλλά για τους υπόλοιπους, ο δωρικός, στεγνός τρόπος που σερβίρεται ο πόνος, τον κάνει ακόμα πιο αβάσταχτο. Το άσπρο συγκρούεται με το μαύρο νοηματικά, όσο και στη φωτογραφία της ταινίας, η οποία αναδεικνύεται όσο ποτέ στην αποκατεστημένη κόπια που θα παρακολουθήσετε. Για μένα, ήταν η τέταρτη φορά που συνάντησα τον «Μπαλταζάρ», αλλά χτύπησε περισσότερο κι από την πρώτη. Ένα σινεμά που όσο ωριμάζουμε εκτιμούμε περισσότερο, για την αποτελεσματικότητα και την ένταση της απόλυτης απλότητάς του.