του Δημήτρη Δημητρακόπουλου

Βρισκόμαστε, ενδεχομένως, λίγο πριν απ’ το μεγάλο γεγονός του Φεστιβάλ. Για το απόγευμα της Πέμπτης, έχει προγραμματιστεί η επίσημη πρεμιέρα του «Ένα Βήμα Μπροστά», του ντοκιμαντέρ που αφορά το Δήμαρχο της πόλης και πρόεδρο του Δ.Σ. του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Γιάννη Μπουτάρη, και την άγνωστη πορεία του μέχρι την κατάκτηση της δημαρχίας. Μέχρι τότε, όμως, το διεθνές πρόγραμμα βρίσκεται ήδη στα καλύτερά του, επιδεικνύοντας πρωτοτυπία στην επιλογή του αντικειμένου και ασυνήθιστες προσεγγίσεις σε τολμηρές θεματικές.

Η ΑΠΟΒΑΣΗ ΤΟΥ SUNDANCE

Οι ταινίες «Ο εξ Αίματος Αδελφός» και «Οδός Βαλεντίνου» δημιουργούν ένα πολύ ενδιαφέρον δίπολο πάνω στις διαφορετικές μορφές και τις συνέπειες της αγάπης. Και τα δύο ντοκιμαντέρ έκαναν την πρεμιέρα τους μερικές εβδομάδες πριν στο Φεστιβάλ του Sundance, με το πρώτο, ειδικά, να συγκινεί κοινό και επιτροπή, κατακτώντας το μεγάλο βραβείο της επιτροπής και το βραβείο κοινού στο τμήμα των ντοκιμαντέρ. Ενώ ο «Αδελφός» καταγράφει τη σταυροφορία ενός νεαρού Αμερικανού που δίνει όλο του το είναι υπέρ μιας ομάδας παιδιών στην Ινδία, η «Οδός» εξετάζει τα πραγματικά αίτια μιας δολοφονίας σε επαρχιακό γυμνάσιο των ΗΠΑ, η οποία φαίνεται να προκλήθηκε από… μια εξομολόγηση αγάπης.

Συγκεκριμένα, «Ο εξ Αίματος Αδελφός» ακολουθεί το Ρόμπιν «Ρόκι» Μπράατ, ο οποίος επισκέπτεται αρχικά την Ινδία ως απλός τουρίστας. Τα πάντα, όμως, αλλάζουν από τη στιγμή που έρχεται σε επαφή με μια ομάδα παιδιών, φορέων του HIV, εγκαταλειμμένων από γονείς και οικογένεια. Η αρχική συνάντηση μαζί τους έχει τόσο μεγάλο αντίκτυπο στον ίδιο, που αποφασίζει όχι μόνο να αλλάξει τον προγραμματισμό του ταξιδιού του αλλά και ολόκληρο το πλάνο της ζωής του, παρατώντας τα όλα και βρίσκοντας νέο νόημα ύπαρξης σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον. Στο ντοκιμαντέρ, ο κολλητός του Ρόκι, Στιβ Χούβερ, παρακολουθεί την κάθε του κίνηση, καταγράφοντας τα πάντα.

Όντας πολύ ικανός κινηματογραφιστής, ο Χούβερ αναγκάζεται πολλές φορές να καταφύγει σε αυτοσχεδιασμούς για να μπορέσει να πραγματοποιήσει τη λήψη, καθώς δεν έχει τη δυνατότητα να προγραμματίζει πάντα το γύρισμα. Αυτό προσφέρει μια μοναδική δυναμική στην εικόνα. Η κινηματογράφησή του είναι άμεση και πραγματικά βουτάει το θεατή στο κέντρο των εξελίξεων. Μέχρι ένα σημείο, η αφήγηση φαίνεται ρομαντική και ωραιοποιημένη, όμως, στην πορεία η ταινία αλλάζει απότομα ύφος και φανερώνεται η σκληρή αλήθεια και πόσο πραγματικός είναι ο κίνδυνος, ακόμα και ο θάνατος. Η βασικότερη επιτυχία του Χούβερ, όμως, είναι ότι πετυχαίνει τη συμμετοχή του θεατή, δημιουργώντας αληθινό συναίσθημα.

Ενώ σε μια σκηνή του «Εξ Αίματος Αδελφού» αναφέρεται πως «η αγάπη νίκησε το θάνατο», στην «Οδό Βαλεντίνου» συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το 2008, ο Μπράντον Μακίνερνι, τελειόφοιτος γυμνασίου, πυροβόλησε εξ επαφής το συμμαθητή του, Λάρι Κινγκ. Μία μέρα πριν, ο τελευταίος είχε εξομολογηθεί μπροστά σε ολόκληρη την παρέα του Μπράντον, ότι επιθυμεί να είναι ο Βαλεντίνος του για την ημέρα των ερωτευμένων. Η ταινία καταγράφει το χρονικό του συμβάντος και θίγει ζητήματα όπως το μίσος, η προκατάληψη, η άγνοια και η ομοφοβία, όμως, η σκηνοθέτις Μάρτα Κάνινχαμ καταφέρνει να διατηρεί ψύχραιμα μια συνειδητή απόσταση από τα γεγονότα.

«Δε θέλησα να δαιμονοποιήσω τον Μπράντον, ο οποίος πυροβόλησε και σκότωσε έναν άνθρωπο, ήταν, όμως, μόνο 14 χρονών. Ήθελα να παρουσιάσω τις δύο πλευρές ισορροπημένα», δήλωσε η Κάνινχαμ στη σχετική συνέντευξη Τύπου. Και όντως, στην ταινία προσπαθεί να κρίνει με ψυχραιμία τα γεγονότα και να αποδώσει τις ευθύνες που αναλογούν στην κοινωνία, χωρίς να αφαιρεί από τα χέρια του Μπράντον την ενοχή. «Ο Μπράντον, σκοτώνοντας το συμμαθητή του, νόμιζε ότι έκανε χάρη στην κοινωνία και από την άποψη αυτή είναι προϊόν του κοινωνικού του περίγυρου, της άγνοιας και των προκαταλήψεων», συμπληρώνει. Για εκείνη, ο Μπράντον στα 14 του υπήρξε ένοχος. Το τι άνθρωπος θα είναι στα 24, στα 34 ή στα 39 (ηλικία στην οποία θα αποφυλακιστεί), όμως, είναι μια ακόμη σημαντικότερη υπόθεση. Και αυτό είναι εμφανές κατά τη διάρκεια της ταινίας, που παρακολουθεί όλη την πολυετή δικαστική διαμάχη μέχρι το τελικό καταδικαστικό πόρισμα, αφήνοντας το θεατή να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ

Τα βραβευμένα ντοκιμαντέρ «Το Γλυκό Φορτίο» και «Η Πράξη του Φόνου» δημιουργούν άλλο ένα ενδιαφέρον ζευγάρι ταινιών, όχι, όμως, λόγω της θεματικής τους αλλά λόγω του τρόπου που επιλέγουν να προσεγγίσουν το θέμα τους. Το πρώτο χρησιμοποιεί σχεδόν αποκλειστικά αρχειακό υλικό, ενώ το δεύτερο αποφεύγει τις παραδοσιακές φόρμες και βάζει τους εκτελεστές μαζικών δολοφονιών να… αναπαραστήσουν οι ίδιοι τα εγκλήματά τους σε μορφή κανονικής ταινίας και ύφος της επιλογής τους!

Στις 8 Αυγούστου του 1991, το «Βλόρα», ένα αλβανικό πλοίο που μεταφέρει 20.000 ανθρώπους φτάνει στο λιμάνι του Μπάρι. Tο καράβι δυσκολεύεται να δέσει. Μερικοί ρίχνονται στη θάλασσα και κολυμπούν ως την ακτή, ενώ πολλοί φωνάζουν εν χορώ «Ιτάλια, Ιτάλια», κάνοντας το σήμα της νίκης. Πρόκειται για μία μαζική απόβαση, που όμοιά της δεν έχει ξαναδεί η Ιταλία και οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης βρίσκονται απροετοίμαστοι για την αντιμετώπισή της. Όχι, όμως, και οι κάμερες που σπεύδουν να καταγράψουν αμέσως το γεγονός, προς όφελος του κοινού της ιστορίας.

Ο Ντανιέλε Βικάρι χρησιμοποιεί σχεδόν εξ ολοκλήρου το πραγματικό υλικό της εποχής, διακόπτοντας την αφήγηση μόνο για να πάρουν το λόγο πραγματικοί (και ιδιαίτερα στομφώδεις) επιβάτες του πλοίου, από τους οποίους άλλοι κατάφεραν να παραμείνουν στην Ιταλία ενώ άλλοι αναγκάστηκαν να επαναπατριστούν, όπως και η πλειοψηφία των επιβατών του «Γλυκού Φορτίου». Η θεματολογία της ταινίας περιορίζεται στα σύνορα της Ιταλίας, όμως, η καταγραφή του συμβάντος δεν παύει να είναι εντυπωσιακή. Παράλληλα, όπως οφείλει ένα γνήσιο ιταλικό δημιούργημα, το «Γλυκό Φορτίο» (ο τίτλος της ταινίας αναφέρεται στο πραγματικό φορτίο του πλοίου, που ήταν η ζάχαρη) καταφέρνει να περάσει ανάμεσα στις γραμμές κριτική για τους πολιτικούς χειρισμούς της υπόθεσης, αν και στο μεγαλύτερο τμήμα της ταινίας επικεντρώνεται στην εξαθλίωση των λαθρομεταναστών.

Καταρρίπτοντας τελείως τις συμβάσεις, η «Πράξη του Φόνου» αποφασίζει να μη συμπεριλάβει καθόλου ιστορικά ντοκουμέντα στην αφήγησή της. Αντιθέτως, ο γεννημένος στο Τέξας αλλά μεγαλωμένος στη Δανία σκηνοθέτης Τζόσουα Οπενχάιμερ έχει κάτι αρκετά πιο σαδιστικό στο μυαλό του: να βάλει το θύτη του εγκλήματος να αναπαραστήσει ο ίδιος το φόνο.

Το 1965, όταν η κυβέρνηση της Ινδονησίας ανατράπηκε από το πραξικόπημα, περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι δολοφονήθηκαν σε λιγότερο από ένα χρόνο. Οι εκτελεστές αυτών των ομαδικών δολοφονιών ήταν κυρίως gangsters και μαυραγορίτες, πιόνια του πολιτικού συστήματος, που, ακόμα και σήμερα, με την ανοχή και την υποστήριξη του Τύπου, κυβερνά τη χώρα. Αντιπροσωπευτικά, ο Οπενχάιμερ ακολουθεί με την κάμερά του τον Ανουάρ, μαυραγορίτη εισιτηρίων έξω από έναν τοπικό κινηματογράφο, ο οποίος χρεώθηκε πάνω από χίλιες δολοφονίες στο όνομά του.

Στην «Πράξη του Φόνου», ο Ανουάρ και οι φίλοι του συμφώνησαν να εξιστορήσουν αυτούς τους φόνους. Να γράψουν τα σενάρια και να πρωταγωνιστήσουν, παίζοντας τους εαυτούς τους αλλά και τα θύματα στην ίδια τους την ταινία! Ο Ανουάρ αντλεί έμπνευση από τα κινηματογραφικά του είδωλα, τα φιλμ νουάρ και τις ταινίες με το Μάρλον Μπράντο. Βάφει ακόμα και τα άσπρα του μαλλιά ξανά μαύρα για να δείχνει πιο νέος στα γυρίσματα. Για να μην είναι πολύ βαρύ το θέαμα, προσθέτει στην ταινία… μουσικά διαλείμματα, μια μίξη κλασικού χολιγουντιανού μιούζικαλ και Bollywood, με αποκορύφωμα την σκηνή όπου το φάντασμα ενός εκτελεσμένου τον ευχαριστεί τραγουδώντας που τον έστειλε στον Παράδεισο! Φυσικά, όλα αυτά πίσω από μακιγιάζ, προσθετικά εφέ και τόνους ψεύτικου αίματος. Διότι για εκείνον όλα είναι απλά ένα φιλμ. Η ψυχραιμία και η λογική πίσω από όλο το στήσιμο της «ταινίας μέσα στην ταινία» σοκάρει.

Μία από τις πιο δυνατές σκηνές του ντοκιμαντέρ είναι όταν γίνεται η αναπαράσταση του πυρπολισμού ενός ολόκληρου χωριού και η μαζική σφαγή όλων των «κομμουνιστών κατοίκων». Αυτή η σκηνή είναι και ό,τι πιο κοντινό μπορεί να υπάρξει σε ιστορικό ντοκουμέντο στην ταινία. Η λεπτή γραμμή μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας θολώνει τόσο που, όταν τελειώσει το γύρισμα, τα μικρά παιδιά που συμμετέχουν στη σκηνή δεν μπορούν να σταματήσουν να κλαίνε. Ο Οπενχάιμερ δε χρειάζεται να σχολιάσει τίποτα παραπάνω.

Εξαιτίας της σκληρής της φύσης, η ταινία δίχασε, με μεγάλο μέρος του κοινού να δηλώνει την αμηχανία του στο τέλος της προβολής. Αυτό, όμως, δεν αναιρεί το γεγονός ότι η «Πράξη του Φόνου» είναι ένα από τα πιο πρωτότυπα και σοκαριστικά ντοκιμαντέρ που έχουμε δει τελευταία. Εξάλλου, ένα ντοκιμαντέρ οφείλει να προκαλεί το συναίσθημα του θεατή, καθώς προβάλλει ένα κομμάτι της πραγματικότητας. Και, σίγουρα, κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει την «Πράξη του Φόνου» για απάθεια.