του Στέφανου Κ. Αρταβάνη

Η ταινία ξεκινά με το «Καλύτερα να ζήσεις μια μέρα σαν λιοντάρι, παρά εκατό χρόνια σαν πρόβατο» από… τον Ντόναλντ Τραμπ. Αυτή τη ρήση είχε τουιτάρει ο 45^ος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, ρήση που ουσιαστικά ανήκει στον Μπενίτο Μουσολίνι. Ένας δημοσιογράφος τον ρωτά αν επιθυμεί να συσχετίζεται μ’ έναν φασίστα όπως ο Μουσολίνι και ο Τραμπ απαντά πως πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ρήση που σίγουρα του τράβηξε την προσοχή. Είναι ένα ιδανικό ξεκίνημα πάνω στην κριτική ανάλυση της αισθητικής και της επιρροής του φασισμού που θ’ ακολουθήσει σε τούτο το ντοκιμαντέρ. Αμέσως μετά, πιάνουμε την ανάλυση της πρώτης προπαγανδιστικής φασιστικής ταινίας «A Noi! Dalla Sagra di Napoli al Trionfo di Roma» του 1922. Ο σκηνοθέτης και αφηγητής μας ενημερώνει πως ενώ προϋπήρχε του «Θωρηκτού Ποτέμκιν» (1925) και του «Θριάμβου της Θέλησης» (1935), φιλμικά σίγουρα είναι κατώτερή τους. Μια προσπάθεια διαστρέβλωσης της Ιστορίας, με άτεχνο και τσαπατσούλικο τρόπο.

Ο Ουμπέρτο Παραντίζι (σκηνοθέτης του «A Noi!») προσπαθεί να κάνει τους φασίστες να φανούν περισσότεροι (από μια μικρή αυταρχική ομάδα κι ένα ψυχρό, αμήχανο πλήθος, το οποίο παρακολουθούσε), αλλάζει τη χρονολογία των γεγονότων, προσπαθεί να δημιουργήσει μια επανάσταση εκεί που δεν υπήρχε. Λόγω της κακοτεχνίας του, όλα αυτά φαίνονται στην οθόνη, οι περισσότερες κάμερες που αλλάζουν τις εντυπώσεις. Οι ίδιοι περαστικοί που εμφανίζονται σε τρία συνεχόμενα πλάνα ή άλλα που παίζουν αντεστραμμένα για ν’ «αλλάζει» ο προσανατολισμός τους. Η ανάλυση του Μαρκ Κάζενς μας εισάγει έξυπνα στη λογική του «ο βασιλιάς είναι γυμνός». Ο φασισμός δεν προέκυψε από τις μάζες. Πλάνεψε τις μάζες, έτσι ώστε να τον θεωρήσουν σωτήρα τους. Αργότερα, ο Κάζενς θ’ αναλύσει όλη την macho, φαλλική αισθητική του φασισμού. Τα κτήρια και τα μνημεία που έχτισε ο Μουσολίνι για να παρουσιαστεί ως απεσταλμένος του Θεού. Τον τρόπο που θεωρούσε τα πλήθη… θηλυκά, υστερικά κι έτοιμα προς υποταγή. Πως αυτό το μαύρο σπέρμα της Ιταλίας εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο – και το νιώθουμε μέχρι και σήμερα.

Οι πληροφορίες του ντοκιμαντέρ έχουν μια ξεχωριστή δύναμη. Οι θηριωδίες που διαπράχθηκαν στην Αφρική ως «ειρήνευση». Η κατάληψη της Αλβανίας και η παρουσίασή της με το… κινηματογραφικό καλωσόρισμα του αλβανικού λαού. Η σύνδεση με τον Χίτλερ, ο εναγκαλισμός της «επανάστασης» από την Αμερική και το πόσο θαύμαζαν (αρχικά) τον Μουσολίνι προσωπικότητες όπως ο Τσόρτσιλ και ο Φρόιντ. Ο τρόπος με τον οποίο αυτή η ιδεολογία τρομοκράτησε τον κόσμο μοιάζει με κάτι το αναπόφευκτο, αλλά ταυτόχρονα αφύσικο. Ο Κάζενς ειρωνεύεται στην αφήγησή του, δείχνει τις αντιφάσεις του ίδιου του μορφώματος, τις παγίδες που δεν αποφεύγει και θα προκαλέσουν την τελική του πτώση. Φτιάχνει ένα επεξηγηματικό μωσαϊκό για τη μαζική παράνοια. Το παραμύθι, φυσικά, δεν μπορεί να κρατήσει για πάντα, το σώμα θ’ απορρίψει την αρρώστια, αργά ή γρήγορα. Απλά, η αρρώστια του φασισμού βρίσκει πάντα έδαφος πάνω στον φόβο. Άλλωστε, τι είναι η ανθρωπότητα, σε όλη της την ύπαρξη, αν όχι φοβισμένη;

Οι άνθρωποι, όμως, θέλουν να ζήσουν. Ο Κάζενς φτάνει μέχρι και στο σήμερα, στις μορφές αντίστασης, στους μετανάστες στις γειτονιές της Ρώμης. Τελικά, φασισμός και ελευθερία φαίνονται να βρίσκονται σε μια διελκυστίνδα. Όσο περισσότερο αναπνέεις, τόσο δεν φοβάσαι. Όσο φοβάσαι, τόσο δεν αναπνέεις. Πάντα, όμως, χρειάζεσαι ν’ αναπνέεις. Κρατάω αυτόν τον κύκλο για τα σκαμπανεβάσματα του φασισμού μέχρι και τις μέρες μας. Ο Κάζενς χρησιμοποιεί ένα ιδιαίτερο στυλ για να φτάσει σ’ αυτό το αποτέλεσμα. Πρωτότυπη χρήση αρχειακού υλικού, μια ειρωνική αφήγηση που αποδομεί, μια ηθοποιός στον ρόλο μιας Ιταλίδας που έζησε την άνοδο και πέθανε πριν την πτώση.

Το «Πορεία προς τη Ρώμη» είναι ένα ντοκιμαντέρ ήσυχο, παρατηρητικό, ευθέως σύγχρονο, που χρησιμοποιεί αρκετά μέσα του σινεμά για να περάσει το μήνυμα του. Θα προτιμούσα μια πιο στρωτή δομή από τον εξπρεσιονιστικό χωρισμό του φιλμ σε κεφάλαια που επιλέγει ο Κάζενς. Παρ’ όλα αυτά, η αλήθεια των γεγονότων είναι εκεί και αυτό πιστεύω πως αρκεί, σε συνδυασμό με την αντιστροφή στη χρήση του κινηματογράφου. Από την ανάδυση του τέρατος, στην ανάλυσή του.