της Βαρβάρας Κοντονή

Οι «12 Ένορκοι» του Σίντνεϊ Λουμέτ επανακυκλοφορούν αυτό το καλοκαίρι στα θερινά για να μας θυμίσουν πόσο φανταστικά καλά «το έκαναν»… παλιά, ακόμη κι όταν επρόκειτο για μεγάλου μήκους ντεμπούτα, δεδομένου πως το φιλμ αποτελεί την πρώτη απόπειρα του τετραπέρατου Αμερικανού δημιουργού στο πανί. Και τι απόπειρα αποδείχτηκε αυτή! Όταν μιλάμε για ταινίες «δωματίου», δύο είναι εκείνες που (πρέπει να) έρχονται στο μυαλό μας: η μία είναι η εξίσου ευφυής «Θηλιά» (1948) του Άλφρεντ Χίτσκοκ και η άλλη είναι αναμφίβολα τούτη εδώ. Διόλου τυχαία, αμφότερες καταπιάνονται με την (αντίστοιχη) αποκρυπτογράφηση δύο δολοφονιών και τη συνακόλουθη πορεία των γεγονότων και των στοιχείων που οδήγησαν (ή όχι) σε αυτές, με το φιλμ του Χίτσκοκ να αποκτά προσωπικό χαρακτήρα, εκεί όπου η ταινία του Λουμέτ φιλτράρει (μέσω των πολλαπλών πρωταγωνιστών) τις κοινωνικές νόρμες και την ταξικότητα της εποχής.

Η τύχη ενός νεαρού άνδρα επαφίεται στα χέρια δώδεκα ενόρκων, οι οποίοι θα πρέπει να αποφασίσουν για την αθωότητα ή την ενοχή του. Τα στοιχεία θέλουν τον άνδρα να έχει σκοτώσει με βίαιο τρόπο τον πατέρα του. Η μέρα είναι ζεστή και όλοι βιάζονται να ξεμπερδέψουν μια ώρα αρχύτερα με αυτή την «αγγαρεία» που τους έλαχε. Όλοι, εκτός από έναν άνδρα (Φόντα), ο οποίος θα σταθεί μόνος απέναντι στους υπόλοιπους έντεκα, καλώντας τους να συζητήσουν διεξοδικά την υπόθεση, προκειμένου να λάβουν την όσο το δυνατόν πιο σωστή απόφαση, μιας που από την ετυμηγορία τους θα κριθεί (κυριολεκτικά) η ζωή του κατηγορούμενου. Όταν τα – κατά τα άλλα – αδιάσειστα στοιχεία αρχίζουν να καταρρίπτονται το ένα μετά το άλλο, θα αποδειχθεί πως, τελικά, κανείς τους δεν είναι τόσο αντικειμενικός όσο η θέση του ενόρκου απαιτεί. Προσωπικές πικρίες, έριδες και λανθασμένες αποφάσεις ζωής θα βγουν στην επιφάνεια. Πλέον, κανένας από τους δώδεκα δεν θα είναι πια ο ίδιος όταν εξέλθει από το δωμάτιο.

Η σκηνοθετική φινέτσα του Λουμέτ και το ραφιναρισμένο σενάριο του Ρέτζιναλντ Ρόουζ θα έπρεπε να διδάσκονται σε κάθε σχολή κινηματογράφου που σέβεται τον εαυτό της, με την υποσημείωση «πώς να κάνεις γαμάτο σινεμά με τα πιο απλά μέσα». Εν προκειμένω, η συγκέντρωση ενός ετερόκλητου, μοναδικά ταλαντούχου καστ κάνει ξεκάθαρα τη διαφορά, με μπροστάρηδες τον Χένρι Φόντα, στον ρόλο του πράου αγνώστου με την πρέπουσα δόση ενσυναίσθησης, και τον Λι Τζ. Κομπ σε μία ερμηνεία δυναμίτη, στον ρόλο του οργισμένου ενόρκου που στον νεαρό κατηγορούμενο δεν βλέπει κανέναν άλλον πέρα από τον δικό του γιο. Η ατμόσφαιρα δωματίου που αποπνέει η ταινία (η οποία, έτσι κι αλλιώς, διαδραματίζεται σχεδόν στο σύνολό της στο δωμάτιο των ενόρκων), αποτελεί ουσιαστικά και το μεγαλύτερο ατού της, με τον Λουμέτ να αντλεί με την κάμερά του όλη την υποκριτική δυναμική που οι ήρωές του έχουν να (μας) προσφέρουν. Γνωστός για τη διατήρηση ενός ακραιφνούς ρεαλισμού στις ταινίες του, αλλά και για την πλήρη «εργαλειοποίηση» του διαλόγου, ο οποίος στα χέρια του μετατρέπεται στη νούμερο ένα κινητήρια δύναμη του εκάστοτε φιλμ του, ο Λουμέτ πετυχαίνει εδώ τον τελειότερο συνδυασμό «κινηματογραφημένου θεάτρου», ένα αποτέλεσμα που μοιάζει απευθείας βγαλμένο από το σανίδι, διατηρώντας όμως τη γοητεία και την προσωπικότητα του στιβαρού, κλασικού σινεμά.

Σπάνια πια καταφέρνει κανείς και παραμένει γραπωμένος από την άκρη της θέσης του με μια ταινία που διαδραματίζεται εξολοκλήρου στον ίδιο χώρο και η οποία βασίζεται κατ’ αποκλειστικότητα στον διάλογό της, όμως «Οι 12 Ένορκοι» τα καταφέρνουν περίφημα διατηρώντας το σασπένς αναλλοίωτο μέχρι το φινάλε. Δεν είναι μόνο η αριστοτεχνική γραφή του Ρόουζ που παραδίδει εδώ ένα σενάριο λεπτοβελονιά, ένα «χωνευτήρι» κοινωνικοπολιτικών προεκτάσεων και ταξικής συνείδησης, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο οι διαφορετικοί χαρακτήρες συστήνονται και λειτουργούν μέσα στο κινηματογραφικό κάδρο, υποδηλωτικό της θέσης και του τρόπου σκέψης τους. Θα ήταν πλεονασμός να μιλήσουμε για τη διαχρονικότητα αυτής της ταινίας, όμως γεγονός είναι πως παραμένει εξαιρετικά σύγχρονη εξήντα τρία χρόνια μετά την αρχική της κυκλοφορία (!), και αυτό γιατί οι πολυάριθμες θεματικές της (η ιδέα της δικαιοσύνης, οι σχέσεις γονέων – παιδιών, το ενδιαφέρον για τον άλλον, η ανάγκη για συγχώρεση) αποτελούν με τη σειρά τους διαχρονικά κινηματογραφικά μοτίβα που απασχολούν τους δημιουργούς μέχρι και σήμερα, αν και ίσως όχι πια με την εξυπνάδα και τη νατουραλιστική πυγμή που συναντούσε κανείς στις ταινίες τόσο σπουδαίων δημιουργών όπως ο Σίντνεϊ Λουμέτ.