του Ηλία Φραγκούλη

Την πρώτη φορά που είδα το φιλμ, η αυστηρότητα του κριτικού βλέμματος έβαζε μερικές «τρικλοποδιές» στην απόλαυσή μου, άσχετα από το τελικό συμπέρασμα ότι επρόκειτο για μια θαυμάσια δουλειά. Η δεύτερη φορά ήταν σκέτη μαγεία. Αυτή τη στιγμή, «Η Μορφή του Νερού» διεκδικεί 13 Όσκαρ (τα περισσότερα από κάθε άλλη ταινία εφέτος) και, αν και δεν είναι η πιο αγαπημένη μου από τις εννέα υποψήφιες, θα χαρώ ιδιαίτερα να τη δω νικήτρια στην κατηγορία της καλύτερης ταινίας, διότι προάγει πολλά από τα στοιχεία τα οποία υπερασπίζομαι και θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να βιώνουμε στο σινεμά. Πρωτίστως, διότι μιλάμε για ένα παραμύθι. Ένα έργο με φαντασία. Που προσφέρει την φυγή. Αμήν!

Επίσης, ήρθε επιτέλους η ώρα να τιμήσει σύσσωμος ο κόσμος του κινηματογράφου τον Γκιγέρμο ντελ Τόρο, έναν δημιουργό που υπηρετεί πιστά είδη τα οποία δεν είναι πάντοτε αρεστά σε όλους, με μαζικό τρόπο: το σινεμά του φανταστικού και εκείνο του τρόμου. Όχι με τον «ανεγκέφαλο» τρόπο της mainstream εκμετάλλευσης, που θέλει να πουλήσει κάτι στερεότυπα «φοβιστικό». Ο ντελ Τόρο πλάθει κόσμους, σχεδόν με τη «μέθοδο» του Τιμ Μπέρτον ή και του Φεντερίκο Φελίνι. Αγγίζει διαστάσεις τού ονειρικού με έναν απόλυτα σεβαστό, ενίοτε λυρικό τρόπο. Επειδή έχω δει ένα από τα προσωπικά του σημειωματάρια από την περίοδο της προετοιμασίας και των γυρισμάτων του «Λαβύρινθου του Πάνα» (2006), μιλώ με γνώση του πράγματος. Ο άνθρωπος διαθέτει μοναδικό ταλέντο και φαντασία στο να σχεδιάζει αυτό που έχει στο μυαλό του και το αποτέλεσμα της δουλειάς του περιέχει απίστευτες ποσότητες αγάπης. Και δεν είναι μονάχα αγάπη για αυτό που θα δημιουργήσει. Το φιλμικό του σύμπαν έχει θεμελιωθεί και πάνω στο πόσο λατρεύει τα προαναφερθέντα είδη. Αν βρίσκεσαι κι εσύ στο «ίδιο μήκος κύματος», αντιλαμβάνεσαι πόσο (θα) μπορεί να τον συγκινεί το παραμικρό homage σε θρυλικά φιλμ αυτών των ειδών, το κλείσιμο του ματιού προς το παρελθόν, το δικό του «ευχαριστώ» προς τους masters που τον ενέπνευσαν από παιδί (προφανώς). Γι’ αυτό και θυμάμαι με λύπη τη σκληρή και απαξιωτική ανταπόκριση που βρήκε η προηγούμενη ταινία του, ο «Πορφυρός Λόφος» (2015), έργο γοτθικής παράδοσης τρόμου, όσο αιματοβαμμένο και νοσηρό έπρεπε να είναι για να ανταποκριθεί σωστά σε… παλιοκαιρίσιες απαιτήσεις του genre.

Ο ντελ Τόρο, λοιπόν, είναι ένας «άνθρωπος ορχήστρα» της κινηματογραφικής Τέχνης, με ικανότητα στον σχεδιασμό του pre-production σταδίου, στο να γράφει ένα πραγματικά ξεχωριστό σενάριο και στο να μπορεί να το φέρει εις πέρας και σκηνοθετικά, μέχρι τον τελικό προορισμό της μεγάλης οθόνης. Στη «Μορφή του Νερού» αποθεώνονται όλα αυτά μαζί, καταφέρνοντας να πείσει ακόμη και θεατές που ενδεχομένως να μην τολμούσαν ποτέ να εισέλθουν στο προσωπικό του σύμπαν εικόνων και αφήγησης. Δεν πιστεύουν όλοι στα παραμύθια. Αλλά οι περισσότεροι πιστεύουν στην αγάπη!

Το έργο μάς συστήνεται με έναν υπερβατικό τρόπο, μέσα σε ένα πλημμυρισμένο σκηνικό διαμερίσματος, για να τονίσει τη σημασία του υγρού στοιχείου, να δραματοποιήσει μια πιθανά άσχημη τροπή καταστάσεων, φυσικά υπό το άκουσμα της φωνής ενός αφηγητή. Είναι μια ξεκάθαρα παραμυθένιας διάστασης εισαγωγή. Ακολούθως, η ηρωίδα μάς αποκαλύπτει τη ρουτίνα της καθημερινότητάς της. Σηκώνεται νύχτα, παίρνει το μπάνιο της (με μια extra δόση απόλαυσης που προκαλεί ο… αυνανισμός!), επιλέγει ποιο ζευγάρι παπούτσια θα φορέσει (το μικρό της φετίχ σπατάλης), φτιάχνει το κολατσιό της, επισκέπτεται το διπλανό διαμέρισμα για να δει αν ο μοναχικός (όπως και εκείνη) γείτονάς της χρειάζεται κάτι και παίρνει τον δρόμο για τη δουλειά. Μέσα σε οκτώ περίπου λεπτά, γνωρίζουμε πως η Ελάιζα είναι μουγκή, υποψιαζόμαστε πως ο Τζάιλς είναι ομοφυλόφιλος και νιώθουμε πως ο κόσμος τούς έχει φερθεί λες και είναι «απόβλητα» που δεν ταιριάξανε με την… κανονικότητα εκεί έξω. Διόλου συμπτωματικά, ακριβώς κάτω από τα διαμερίσματά τους βρίσκεται… ένας κινηματογράφος! Επάνω, η τηλεόραση παίζει διαρκώς μιούζικαλ, κάτω συνεχίζεται μπροστά σε σχεδόν άδεια καθίσματα μια θρησκευτική «χλαμύδα», η «Ιστορία της Ρουθ» (1960) του Χένρι Κόστερ. Μαυρόασπρο και μικρό σε μέγεθος για τη ζωή, τετράχρωμο και θαυμαστά σινεμασκοπικό για τη «φυγή».

Η Ελάιζα πιάνει νυχτερινή βάρδια σε ένα μυστικό κυβερνητικό εργαστήριο υψηλής ασφαλείας. Είναι μια απλή καθαρίστρια, που έχει για φιλενάδα τη συνάδελφό της Ζέλντα, μια πληθωρική και πολυλογού μαύρη. Ένα βράδυ, θα τις καλέσουν να καθαρίσουν μια αίθουσα διαβαθμισμένη, με δεξαμενές νερού μεγάλων διαστάσεων. Ο χώρος αυτός κρύβει ένα μεγάλο μυστικό, πολλές φορές από μέσα ακούγονται έντονες κραυγές, θόρυβοι, πυροβολισμοί, άλλες το αίμα που ρέει στο πάτωμα φτάνει και έξω από την είσοδό του. Όταν η Ελάιζα γνωρίσει το… αμφίβιο πλάσμα που μελετούν εκεί κυβερνητικοί παράγοντες, επιστήμονες και ο στρατός, το παραμύθι θα αρχίσει να αποκτά νόημα. Και η «πριγκίπισσά» μας θα νιώσει ένα κάποιο καρδιοχτύπι για το «τέρας». Όχι, όμως, το κανονικό, το ανθρώπινο τέρας…

Τι να πρωτοπείς για αυτά που ακολουθούν; Είναι λες και το «Creature from the Black Lagoon» (1954) να έπαθε… «Amélie» (2001), με σκηνικό «Αφανείς Ηρωίδες» (2016) σε μετωπική σύγκρουση με το «Delicatessen» (1991)! Και το vintage τού production design, που αν και ανήκει στα 60’s, να παραπέμπει σε κάτι ακόμη πιο «άχρονο» και νοσταλγικό, σχεδόν μη ρεαλιστικό, να κάνει την «ντάμα» σε φωτισμούς που βγάζουν μια έντονη σκοτεινιά μαζί με την πληθώρα από γαλαζοπράσινες αποχρώσεις του βυθού, αλλά σε θλιβερά υπόγειες αίθουσες και διαδρόμους ζωής σε καραντίνα. Με τις μελωδίες του Αλεξάντρ Ντεσπλά (σφαίρα για το Όσκαρ πρωτότυπης μουσικής) να εκτινάσσουν στα ύψη το ρομάντζο, που κορυφώνεται στο άκουσμα του «You’ll Never Know» (το Όσκαρ καλύτερου τραγουδιού του 1944, από το μιούζικαλ «Φρίσκο», ερμηνευμένο από την Άλις Φέι), ειδικά με μια σκηνή που θα μείνει κλασική όχι μόνο για την ευρηματικότητα και το timing της εμφάνισής της αλλά και για την αναφορά που κάνει σε ένα μνημειώδες νούμερο των Φρεντ Αστέρ και Τζίντζερ Ρότζερς (από το 1936). Ποίημα!

Αν πρέπει να αναζητήσουμε ένα ψεγάδι στη «Μορφή του Νερού» είναι η αγωνία του ντελ Τόρο να «στριμώξει» σεναριακά ένα μικρό χάος από ιδέες, αναφορές ή προβληματικές της περιόδου σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Από τον ρατσισμό (φυλετικό ή σεξουαλικού προσανατολισμού) στο βάθος της ψυχής των περισσότερων Αμερικανών, μέχρι το ψυχροπολεμικό κλίμα απέναντι στον σοβιετικό εχθρό, χωρίς να υπολογίζω τη μεταφορική σημασία της σύγκρισης των «τεράτων» ως χαρακτήρες, ο γραφιάς ντελ Τόρο απομακρύνεται από τον παραμυθά σκηνοθέτη και υπάρχουν στιγμές σχεδόν… βίαιης αντίθεσης ή υπερβολής στα τεκταινόμενα. Στην τελική, όμως, όση ασχήμια κι αν προσδίδουν στην ταινία οι… άνθρωποι και οι συμπεριφορές τους, τα πάντα θα «ξεπλυθούν» και θα εξαγνιστούν μέσα στο υγρό στοιχείο που διαπερνά το έργο από παντού, οδηγώντας μας σε μια κατάληξη που επισημαίνει το μέρος στο οποίο βρισκόμαστε: την κινηματογραφική αίθουσα. Εκεί είναι που ερωτεύεσαι το παραμύθι, εκεί είναι που μαθαίνεις να ερωτεύεσαι και τη ζωή ακόμη.