της Ιωάννας Παπαγεωργίου

Θρυλικό, αδιαφιλονίκητο και αγέραστο αριστούργημα του σινεμά, το «Nosferatu» είναι από εκείνες τις ταινίες για τις οποίες, στην πραγματικότητα, η κριτική περισσεύει. Όχι γιατί δεν την επιδέχεται, αλλά γιατί την ξεπερνάει. Η κριτική, βλέπεις, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη δεξιότητα του λόγου, που από το όνομά του ακόμα, δηλώνει την άρρηκτη, συγγενική του σχέση με τη λογική. Και η τελευταία όχι μόνο δεν αρκεί, αλλά είναι και εντελώς ανίκανη / ακατάλληλη να περιγράψει, να αναλύσει και να μοιραστεί την εμπειρία αυτής της ταινίας.

Αυτό που ακολουθεί, λοιπόν, δεν είναι κριτική. Παρά μόνο κάποιες σκόρπιες σκέψεις. Και απόπειρες να μεταφραστούν και να χωρέσουν σε λέξεις παράλογα συναισθήματα…

Ταινία ορόσημο, λένε, του γερμανικού εξπρεσιονισμού. «Γερμανικού», επειδή αποκαλύπτει τι μπορεί να ζει σε αδυσώπητα, κι όμως (ανορθόδοξα) ρομαντικά σκοτάδια. Και «εξπρεσιονισμού» γιατί οι εξωστρεφείς εικόνες του εκφράζουν, ειλικρινά και στη διαπασών, ως όφειλαν, τη διάθεσή τους. Η επίμονη ανησυχία για το έξωθεν άγνωστο, αλλά και για το έσωθεν οικείο. Η αρρώστια, ο θάνατος, τι μας ξημερώνει. Αν ξημερώσει. Και τι μας περιμένει μετά τα μεσάνυχτα, εκτός από (κακά) όνειρα. Όλα τους ερωτηματικά, των οποίων οι απαντήσεις είναι πάντα, πέρα από τον έλεγχό μας (και στις εποχές σφοδρής οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής κρίσης που ζούμε, μπήγουν το επίκαιρο μαχαίρι της αβεβαιότητας μέχρι το κόκκαλο). Η απέλπιδα απόφαση αυτοθυσίας (της ωραίας Έλεν, όταν συνειδητοποιεί πως είναι το αντικείμενο του πόθου του Όρλοκ) ως ιδανική απάντηση σε επίμονο δίλημμα, του οποίου (όπως και κάθε άλλου διλήμματος), καλώς ή κακώς, έχουμε πάντα τον απόλυτο έλεγχο. Η λαχτάρα για το αδύνατο ή το απαγορευμένο, που στοιχειώνει και (αυτο)καταστρέφε(τα)ι πολύ πιο καταλυτικά από το φόβο. Και ο τρόμος. Ο πανικός. Ασπρόμαυρος. Διαπεραστικός. Υποβλητικός. Ανεξίτηλος.

Όλα τα παραπάνω – συναισθήματα, αισθήσεις και παραισθήσεις – αναπνέουν, ωμά και ακαταμάχητα στην παλλόμενη όψη τούτου του… απελευθερωμένου στο σελιλόιντ, αληθινού εφιάλτη. Στις απειλητικές, συχνά αυτόνομες, θαρρείς, γοτθικές σκιές που πολιορκούν τις νύχτες και τις μέρες του. Στην αλλόκοτη, γρήγορη, μανιασμένη, κίνηση της άμαξας. Στην όλο γωνίες και μυτερές άκρες, ψηλόλιγνη παρουσία του Όρλοκ – ερμηνευμένου από τον απέριττο Σρεκ, με στακάτη, φορτωμένη βαριά θλίψη και απορία, κίνηση, σαν ένα αθώο, ανέγγιχτο από τις ενήλικες έννοιες της ενοχής και της ευθύνης, και δη επικίνδυνο παιδί, που ξύπνησε ξαφνικά σε μια πραγματικότητα, που αφού αρνείται να τον χωρέσει, θα τη χωρέσει αυτό, βίαια, στα δικά του θέλω – όχι πια άνθρωπος, αλλά ούτε και τέρας ακόμα. Στον επιβλητικό, οδυνηρό ρυθμό των εικόνων του (οι οποίες ανταποκρίνονται απόλυτα στον πρωτότυπο, γερμανικό τίτλο, «Nosferatu, Μια Συμφωνία της Φρίκης»), που, στην πραγματικότητα, δε χρειάζονται ούτε τους λιγοστούς μεσότιτλους, ούτε την πρωτότυπη μουσική επένδυση (ή οποιαδήποτε από τις μεταγενέστερες, που σκαρφίστηκαν κατά καιρούς διάφοροι) για να σε καταλύσουν και να σε αποσυντονίσουν ψυχή τε και σώματι (ξέρω τι σου λέω: το έχω δει στη μεγάλη οθόνη του λονδρέζικου National Theatre, συνοδεία ζωντανής μουσικής, και αγκιστρώθηκα στην καρέκλα μου εξίσου πανικόβλητη με την πρώτη φορά, στο σπίτι, απέναντι στη μικρή, τηλεοπτική οθόνη).

Το «Nosferatu» είναι το αρχέτυπο, αυθεντικό και αμόλυντο δείγμα της 7^ης Τέχνης, που αρκείται στη σύνθεση και στο συνταίριασμα (ή μοντάζ) των εικόνων του για να μεταδώσει (σαν ορμητικό ιό) την κοσμοθεωρία του. Είναι, επίσης, κομμάτι του γερμανικού εξπρεσιονισμού, χωρίς, όμως, να ανήκει ολοκληρωτικά σε αυτόν, αφού εικονογραφεί μεν, τη ρευστή, παλιρροιακή, συναισθηματική πραγματικότητα, τη φέρνει δε, σε απόσταση αναπνοής από την υλική πραγματικότητα, ιχνηλατώντας το παράξενο στην πεζή καθημερινότητα και το επώδυνα οικείο (τον ανεκπλήρωτο, χωρίς ανταπόδοση «έρωτα» του Όρλοκ για την Έλεν) στο τερατώδες αλλότριο.

Είναι το πρώτο φιλμ στην Ιστορία του σινεμά που όχι μόνο αποδείχθηκε πολύ καλύτερο από το βιβλίο στο οποίο βασίστηκε (τον στεγνό, περιγραφικό, κυριολεκτικά χωρίς φόβο ή πάθος, «Δράκουλα» του Μπραμ Στόκερ), αλλά και του εξασφάλισε αθάνατη φήμη (παρόλο που η χήρα του Στόκερ παραλίγο να καταδικάσει το «Nosferatu» σε αμετάκλητη λήθη, όταν με δικαστική απόφαση απαίτησε, αλλά – από τύχη – απέτυχε την καταστροφή του αρνητικού και κάθε κόπιας του!). Είναι το πρώτο έργο τέχνης του Φανταστικού που μας έμαθε πως οι βρικόλακες μπορούν να πάψουν να υπάρχουν αν έρθουν σε άμεση επαφή με το φως του ήλιου. Είναι φτιαγμένο για το ευρύ κοινό, αλλά απομονώνει το θεατή, για να γίνει διαφορετικό και αυστηρά προσωπικό βίωμα για τον καθένα ξεχωριστά. Είναι το πιο σκοτεινό είδωλό σου στον καθρέφτη. Απλά, είναι.