του Ηλία Φραγκούλη

Ο Τζόναθαν Γκλέιζερ σας / μας έχει γραμμένους στ’ αρχίδια του. Εάν ήταν ένας άχρηστος που παριστάνει το «δημιουργό», θα του απαντούσαμε χτυπώντας τον με αδιαφορία ή μια ακόμη πιο επιθετική κριτική. Επειδή, όμως, μιλάμε για δημιουργό, δηλώνουμε μονάχα την ένδειξη σεβασμού και την αποδοχή της δουλειάς του, η οποία δεν αφορά μονάχα στον τομέα της κινηματογραφίας, αλλά «ακουμπάει» και άλλες μορφές τέχνης. Με λίγα λόγια, το σινεμά τού Γκλέιζερ δε θα διδάσκεται στο μέλλον αποκλειστικά και μόνο σε σχολές κινηματογράφου.

Στο παρελθόν, με το «Ερωτικό Κτήνος» (2001) και τη «Γέννηση» (2004), τολμήσαμε να συγκρίνουμε ή να αναζητήσουμε αναφορές του σινεμά του Γκλέιζερ (ο οποίος έχει τεράστιο βιογραφικό στο χώρο της διαφήμισης και των music videos) σε φιλμικά είδη, άλλες ταινίες ή σκηνοθέτες. Χωρίς να θέλουμε να τον αδικήσουμε ή να στερήσουμε από τη ματιά του την αυθεντικότητα που τον χαρακτηρίζει. Στην περίπτωση του «Κάτω από το Δέρμα», όμως, έχουμε ένα φιλμ που δε μοιάζει με τίποτα απ’ ό,τι έχουμε δει στον κινηματογράφο μέχρι σήμερα! Όσο κι αν το σκέφτηκα μετά την προβολή, βρίσκω μόλις έναν ενδιαφέροντα συσχετισμό (και ως «ρόλο») με τους μοτοσικλετιστές από την τριλογία του «Ορφέα» του Ζαν Κοκτό. Καμία άλλη ανάμνηση. Σκέτο σοκ.

Χωρίς να γνωρίζουμε τη «διάσταση» από την οποία προήλθε ή «γεννήθηκε» αυτό το ον, βρισκόμαστε μάρτυρες μιας μινιμαλιστικά αλλόκοτης οπτικής διεργασίας, που συνοδεύεται από εξάσκηση σε φθόγγους ανθρώπινων λέξεων, καθώς το φως και το σκοτάδι, το λευκό και το μαύρο, βρίσκονται σε ένα σημείο διείσδυσης στον εσωτερικό χιτώνα του βολβού τού ματιού. Ως κατάληξη, μια ίριδα σχηματίζεται και επιθεωρεί… εμάς, μέσα από το κινηματογραφικό κάδρο.

Ένας μοτοσικλετιστής φρενάρει μέσα στη νύχτα, χάνεται στο σκοτάδι της σκωτσέζικης υπαίθρου και επιστρέφει μεταφέροντας το νεκρό σώμα μιας γυναίκας ως το πίσω μέρος ενός σταματημένου φορτηγού. Μια γυμνή κοπέλα (με το σώμα και τη μορφή της Σκάρλετ Τζοχάνσον) γδύνει τη νεκρή και φορά τα ρούχα της, κάπως άγαρμπα, λες και είναι η πρώτη φορά που καλύπτει αυτό το δέρμα. Δε θα μάθουμε ποτέ το όνομά της. Την αντιλαμβανόμαστε ως εξωγήινη, που σταδιακά μαθαίνει να «επικοινωνεί» με το είδος μας. Περιπλανιέται οδηγώντας το ίδιο, μικρό φορτηγό, παρατηρώντας περισσότερο τους άνδρες τους οποίους συναντά στο δρόμο της. Προσέχει να είναι πάντα μόνοι και όταν σιγουρεύεται γι’ αυτό, κάνει την «επαφή». Σχεδόν τους ανακρίνει, με μια φευγαλέα δόση αποπλάνησης. Είναι ένας κυνηγός, που ξεμοναχιάζει τα θηράματά της σε ένα εγκαταλελειμμένο κρησφύγετο με προφανές δέλεαρ το σεξ. Από εκεί και μετά, χάνονται τα ίχνη τους.

Αυτή είναι, πάνω-κάτω, η βασική πλοκή του «Κάτω από το Δέρμα». Κρύβοντας παντού κάμερες, ο Γκλέιζερ αφήνει τη Τζοχάνσον να συναναστρέφεται με το γήινο είδος, μας βάζει στη θέση τού υποκειμενικού παρατηρητή, σε ζωές, στιγμές φευγαλέες, ανθρώπων που δείχνουν «ξένοι», από άλλο τόπο, άγνωστοι και παντελώς αδιάφοροι για να τους προσέξουμε. Οι ίδιοι δε γνωρίζουν ότι η παρουσία τους στο δρόμο, σε καταστήματα, σε δημόσιους χώρους, καταγράφεται από κάμερες. Δεν καταλαβαίνουν καν την παρουσία της Τζοχάνσον ανάμεσά τους. Είναι μια ενδιαφέρουσα μελέτη πάνω στην ανθρώπινη συνύπαρξη, το πώς εξετάζει το βλέμμα όλο αυτό το «τοπίο» ανθρώπων και εικόνων που αλλάζουν διαρκώς, μας προσπερνάνε.

Η διαφορά του εξωγήινου χαρακτήρα της Τζοχάνσον με το θεατή είναι το συναίσθημα του τελευταίου. Εξαιρετικό παράδειγμα η σκηνή του πνιγμού στην παραλία, με την απόλυτα αμέτοχη, ψυχρή ηρωίδα η οποία δεν είναι ικανή να αντιδράσει μπροστά στην ανθρώπινη τραγωδία που εξελίσσεται μπροστά στα μάτια της. Ο θεατής μπορεί να ανασηκωθεί από το κάθισμά του, από την αγωνία, με τη δραματική εξέλιξη των συμβάντων. Εκείνη, απλά, δε συμμετέχει. Είναι, άραγε, αυτό το συναίσθημα που καθορίζει την ύπαρξή μας; Η «ανθρωπιά», όπως συνηθίζουμε να την αποκαλούμε;

Αναζητώντας ερμηνείες… κάτω από το φιλμ, ο θεατής μπορεί να έχει αρκετές κατευθύνσεις για να πορευθεί. Συχνότερα συγγενεύουν ουχί με το έξω από τον δικό μας κόσμο σύμπαν, αλλά με τη γήινη θνητότητα, το μεγάλο άγνωστο της διάστασης που υποδέχεται (;) τους νεκρούς, την ύλη του σώματος, έναν σαρκικό Αχέροντα που οδηγεί στον «κάτω κόσμο», το πραγματικό «φορτίο» που αποκαλούμε ψυχή και, ίσως, ανακυκλώνεται στον αιώνα των αιώνων. Σε κάθε περίπτωση, η ταινία προσφέρει διόδους ανάγνωσης, όμως, στο τέλος πλανάται προς το… πουθενά, ακριβώς όπως και η ίδια η ηρωίδα, που πάντα ζητά βοήθεια για να βρει τον προσανατολισμό της ή… για να χαθεί ακόμη περισσότερο.

Στιλιστικά, το «Κάτω από το Δέρμα» χαρακτηρίζεται από μια καθαρότητα η οποία αγγίζει τα όρια του πειραματικού σινεμά, εγκαινιάζει μια ολότελα δική του «παραξενιά», που θα γοητεύσει και θα προσελκύσει την περιέργεια των θεατών με ανοιχτό μυαλό ή θα ενοχλήσει (έντονα) τη μερίδα του κοινού που δεν πρόκειται να ταυτιστεί ούτε με το λανθάνον κλίμα ταινίας τρόμου ούτε με τις – παράδοξα – μη φορμαλιστικές αναζητήσεις του Γκλέιζερ προς το άβατο της κινηματογραφικής Τέχνης. Συνοδοιπόροι, η ηχητική δυσαρμονία των «αναπνοών» της viola της Μίκα Λέβι, το τραχύ μοντάζ του Πολ Γουάτς και η εικαστική συνέπεια στη φωτογραφία του Ντάνιελ Λάντιν, είτε βρίσκεται σε πόλεις είτε χωμένος μέσα στην άγρια φύση, πόσω μάλλον στις στιγμές τις οποίες οι μικροσκοπικές GoPro «εγκλωβίζουν» στα κάδρα του.

Θα πρέπει να ευγνωμονούμε τον Τζόναθαν Γκλέιζερ. Με τρεις, μόλις, ταινίες στο ενεργητικό του, έχει καταφέρει να θέσει εαυτόν σε μια από τις υψηλότερες θέσεις των κινηματογραφιστών που εξακολουθούν να πηγαίνουν το σινεμά μπροστά, ακόμη και σήμερα. Δίχως συγκεκριμένη φόρμα, χωρίς να κοιτάζει καν πίσω στο ίδιο του το έργο, συνεχίζει να παράγει οράματα που αντέχουν στην πρόκληση της σύγκρισης με το σύγχρονο, το καινούργιο. Δεν κάνει λάθη γιατί γεννά ένα «άλλο» σινεμά. Μας ωθεί στην περιπέτειά του και, στο τέλος, μας… αδειάζει. Στο άσπιλο λευκό που πέφτει πάνω στο φακό της κάμερας από τον ουρανό, για να συναντηθεί με την αιώρηση της στάχτης, που σκορπά νεκρικά στο πλάνο του φινάλε. Η ιδέα του θανάτου και της (αναγέννησης της) ζωής (;) προσπαθούν να βρουν έναν κοινό τόπο, για να μας θυμίσουν την ουσιαστική προβληματική στο σινεμά του Γκλέιζερ. Και οι τρεις ταινίες του κλείνουν σε ένα συνοριακό πεδίο με το άγνωστο, σε εμμονές που μέσα από την ψυχρότητα μαρτυρούν το φόβο. Κάπου αισθάνεσαι να υπάρχει και ένα φως, βέβαια. Κάτι σαν ελπίδα, που θα δώσει τη λύτρωση. «I guess I’ll see you in another lifetime», όπως έλεγε και ο μικρός Σον στο τέλος της «Γέννησης»…