του Νίκου Παλάτου

Από όλους όσοι κατά καιρούς είτε επηρεάστηκαν από το «καφκικό» σύμπαν στις ταινίες τους, είτε επιχείρησαν να μεταφέρουν στον κινηματογράφο ένα από τα μυθιστορήματα του Φραντς Κάφκα, ο Όρσον Γουέλς πιθανότατα κατάφερε να αποδώσει με τον πιο πειστικό τρόπο το πνεύμα του συγγραφέα. Ο παλαβός κόσμος μιας εκφοβιστικής γραφειοκρατίας, που σταδιακά μετατρέπεται σε ανεξήγητη ή ακόμη και αναπόφευκτη απειλή, όχι μόνο παρουσιάζεται επί της οθόνης με έναν απαράμιλλα δυστοπικό τρόπο (κάνοντας τον ίδιο τον Γουέλς να θεωρεί τη «Δίκη» ως το κορυφαίο φιλμ της καριέρας του), αλλά καταφέρνει και να διατηρεί (δυστυχώς…) τη διαχρονικότητά του. Το μάταιο της αντίστασης, που απορρέει από τη βεβαιότητα πως η εξουσία (σε όλες της τις μορφές) κατέχει μία δύναμη κατά πολύ ανώτερη από εκείνη του πολίτη, δεν μοιάζει να έχει διαφοροποιηθεί και τόσο ως αίσθηση, ούτε από το 1914, όταν ο Κάφκα ξεκίνησε τη συγγραφή της «Δίκης», ούτε και από το 1962, όταν η κινηματογραφική μεταφορά του Γουέλς έκανε την πρεμιέρα της.

«Η Δίκη» ξεκινά με τον ίδιο τον Όρσον Γουέλς να αφηγείται (με τη χαρακτηριστική εκφορά του λόγου του και μέσω της τεχνικής του pinscreen animation) την παραβολή του Κάφκα «Μπροστά στον Νόμο», για να περάσει εν συνεχεία στην περιπλάνηση του άμοιρου υπαλλήλου Γιόζεφ Κ. στον σουρεαλιστικό κόσμο της γραφειοκρατίας, του Νόμου και της Πίστης, όπου με μοναδικό (και εντελώς άσφαιρο) όπλο τη συστολή του, θα προσπαθήσει να αποδείξει την αθωότητά του. Κάτι εκ προοιμίου ακατόρθωτο, αφού ουδείς από τους πολλούς με τους οποίους συναναστρέφεται για την υπόθεσή του μπορεί να τον πληροφορήσει για τη φύση των εναντίον του κατηγοριών. Καθώς βυθίζεται ολοένα και πιο βαθιά στη δίνη του παραλόγου, η ατομικότητα του Γιόζεφ Κ. συνθλίβεται υπό το πλέγμα της ενοχής που εν αγνοία του τον έχει περιβάλει, κάνοντας το τέλος του να μοιάζει προδιαγεγραμμένο. Εξουθενωμένος από το κυνήγι της απρόσωπης δύναμης της εξουσίας, ο Κ. σταδιακά δείχνει ολοένα και πιο ανήμπορος να αντιπαλέψει τα συνεχή αναχώματα που βρίσκει εμπρός του. Η παραίτηση αποτελεί ίσως τη μοναδική λύση.

Ήταν η πρώτη φορά από την εποχή του «Πολίτη Κέιν» (1941), που ο Γουέλς διατήρησε τον έλεγχο μιας ταινίας του μέχρι το τελικό της cut, την ίδια ώρα, όμως, είχε και ένα εξαιρετικά περιορισμένο budget στη διάθεσή του, κάτι που τον ανάγκασε να καταφύγει σε τεχνάσματα ώστε να προσπεράσει το εν λόγω πρόβλημα. Ανήμπορος να πραγματοποιήσει τα γυρίσματα στην Πράγα, όπως εξαρχής επιθυμούσε, μιας και το έργο του Κάφκα ήταν απαγορευμένο από το κομμουνιστικό καθεστώς της τότε Τσεχοσλοβακίας, ο Γουέλς πήρε σβάρνα την Ευρώπη στήνοντας μερικά άκρως εντυπωσιακά και μνημειώδη σκηνικά. Η σεκάνς με τις αναρίθμητες γραμματείς και τις γραφομηχανές τους (που φέρνει στο μυαλό την αντίστοιχη του Μπίλι Γουάιλντερ από την «Γκαρσονιέρα» του 1960) γυρίστηκε σε εκθεσιακό χώρο του Ζάγκρεμπ, με την παραγωγή να καταφεύγει στη λύση του εγκαταλελειμμένου σιδηροδρομικού σταθμού του Παρισιού Γκαρ ντ’ Ορσέ για αρκετά από τα εσωτερικά πλάνα, όταν λόγω έντονης οικονομικής δυσπραγίας ήταν αδύνατον να κλειστεί το επιθυμητό studio.

Όλο αυτό οδήγησε σε μία ενίοτε απαράμιλλη επίδειξη τεχνικής, καθώς ο Γουέλς επέλεξε ως μέθοδο κινηματογράφησης τα άκρως χαρακτηριστικά του long takes και τις περίεργες γωνίες λήψης. Η εναρκτήρια σεκάνς στο διαμέρισμα του Γιόζεφ Κ. μοιάζει με περιπλάνηση σε λαβύρινθο, καθώς η κάμερα πηγαίνει από δωμάτιο σε δωμάτιο, προετοιμάζοντας το έδαφος για τον «αληθινό» λαβύρινθο στον οποίο ο Κ. θα χαθεί, επιχειρώντας να αντεπεξέλθει στη δαμόκλειο σπάθη της δίκης που κρέμεται πάνω από το κεφάλι του. Το αυτό ισχύει και για το ερειπωμένο Γκαρ ντ’ Ορσέ, με τα εκατοντάδες στοιβαγμένα βιβλία και τα ανέκφραστα πρόσωπα που απλά στέκονται εκεί, έχοντας αποδεχτεί τη μοίρα τους. Είναι έμπλεο συμβολισμών το έργο του Κάφκα, κάτι που ο Γουέλς ασφαλώς και γνωρίζει, πετυχαίνοντας να οπτικοποιήσει την «Δίκη» με γοητευτικά κλειστοφοβικό τρόπο, διατηρώντας παράλληλα το πνεύμα της παράνοιας και του τρόμου στον ρυθμό της αφήγησης. Φλερτάρει συχνά με τη μαύρη κωμωδία η περιπέτεια του Κ., με μερίδιο της επιτυχίας σε αυτό να πιστώνεται και στην επιλογή του Άντονι Πέρκινς για τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η ενοχή του Κ. είναι για όλους βέβαιη και αυταπόδεικτη, αν και είναι ηλίου φαεινότερο πως ο συγκεκριμένος δεν θα μπορούσε να πειράξει ούτε μύγα (αν και αυτό είχε φροντίσει να το καταστήσει σαφές ο Χίτσκοκ, δύο χρόνια πριν με το «Ψυχώ»…). Είναι, όμως, ένας κακόβουλος και διεστραμμένος κόσμος αυτός που τον περικυκλώνει, στον οποίο ουδείς μπορεί να είναι αθώος. Ο K. δεν μπορεί παρά να τιμωρηθεί. Προς γνώσιν και συμμόρφωσιν.