του Ηλία Φραγκούλη

Ο Ηλίας Φραγκούλης σκέφτηκε να μοιραστεί αυτή την «αγγαρεία» της μετάφρασης / απόδοσης του αδιανόητου λεκτικού χιούμορ και των τραγουδιών της ταινίας «Hellzapoppin’» με τον γνωστό κωμικό του stand–up Δημήτρη Δημόπουλο. Η συνύπαρξή τους δεν ήταν το πιο απλό πράγμα στον κόσμο, καθώς και οι δύο θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κάπως… «εκρηκτικοί» ως προσωπικότητες. Αφού κατόρθωσαν να ολοκληρώσουν τον υποτιτλισμό του φιλμ… αναίμακτα, έκατσαν και το κουβέντιασαν, για να σας προετοιμάσουν για μια μοναδική βραδιά (τη Δευτέρα 18 Ιουλίου στο θερινό σινέ ΡΙΒΙΕΡΑ) έξαλλου γέλιου, στην οποία θα παρευρεθούν για να προλογίσουν το έργο. Μία προβολή που θα είναι πραγματικά αδιανόητο να χάσετε, διότι κι εκείνοι θα παρακολουθήσουν την ταινία μαζί σας. Εάν τους έχετε ακούσει ποτέ να γελούν, αντιλαμβάνεστε τι πρόκειται να συμβεί…   

Δημήτρης Δημόπουλος: Ηλία, η πρώτη μου απορία: πού την ξετρύπωσες αυτήν την ταινιάρα, δεν είχα ιδέα για την ύπαρξή της!

Ηλίας Φραγκούλης: Είμεθα επαγγελματίες, κύριε Δημόπουλε! Ένας κριτικός κινηματογράφου που μπορεί να λειτουργήσει και ως curator για προγράμματα προβολών με ταινίες ρεπερτορίου (όπως τις αποκαλούμε συνήθως), οφείλει να έχει άριστη γνώση των φιλμ του παρελθόντος. Προσωπικά, αγαπώ ιδιαίτερα την περίοδο των χολιγουντιανών studios της δεκαετίας του ’40 και το «Hellzapoppin’» είναι μία από τις κωμωδίες με τις οποίες… αλλάζω συκώτι από τα γέλια. Έχει το σουρεαλιστικό χιούμορ που λατρεύω, σχεδόν στο ύφος των αδελφών Μαρξ. Μπορεί η βάση του να προέρχεται από έργο του μουσικού θεάτρου της εποχής, όμως, αυτό που συμβαίνει φιλμικά είναι τόσο υπερβατικό και αναρχικό, που σε κάνει ν’ απορείς για το πώς το κοινό του ’40 ήταν σε θέση να δεχτεί ένα τέτοιο είδος κωμωδίας! Στο ΞΑΦΝΙΚΑ ΦΕΤΟΣ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ, άλλωστε, επιδιώκω να φέρνω τους θεατές σε επαφή με ταινίες όχι απαραίτητα προφανείς ή μονάχα πασίγνωστες, αλλά και με παραγνωρισμένα ή χαμένα «διαμάντια», όπως τούτο εδώ. Είναι ένα ρίσκο, αλλά στην ουσία αυτή είναι η μαγεία που κρύβει ο προγραμματισμός για μένα. Το να μαθαίνεις στον κόσμο τέτοια έργα. Και, ναι, είναι ταινιάρα!

Δ.Δ.: Η δεύτερή μου απορία: τι ήθελες να κάνω στον υποτιτλισμό;

Η.Φ.: Από την άλλη μεριά, λοιπόν, η δική σας δουλειά είναι να κάνετε τον κόσμο να γελά. Εδώ έχουμε μια ταινία με άπειρα οπτικά gags, αλλά και λεκτικό πανηγύρι που δεν αποδίδεται εύκολα, από τα αγγλικά στα ελληνικά. Ένας καλός μεταφραστής δεν είναι απαραίτητα και άνθρωπος με χιούμορ. Απαιτεί διαφορετική αντίληψη η μετάφραση τέτοιων διαλόγων. Κάπως έτσι μου ήρθε στο μυαλό η συνεργασία μ’ έναν κωμικό του stand-up και της σκηνής, κι επειδή γνωρίζω πως έχεις επιπλέον πείρα στιχουργικής απόδοσης, καθώς εδώ υπάρχουν και τραγούδια, σκέφτηκα αμέσως εσένα. Ποιον να σκεφτώ; Ήσουν ο λιγότερο μπάζο από τους «συναδέλφους» σου και προφανώς ικανός για κάτι δημιουργικό. Δίνω έμφαση στη μη χρήση του «πιο» εδώ. Αυτό μπορείς να το βάλεις στο βιογραφικό σου, δεν ξέρω αν θα ξανακούσεις ποτέ τόσο καλά λόγια από εμένα.

Η.Φ.: Πες τώρα τη αλήθεια στον κόσμο: πόσο εύκολη ήταν η μεταφραστική μας συνεργασία και πόσο σου έκανα τσατάλια τα νεύρα με τις αντιρρήσεις μου;

Δ.Δ.: Εν πρώτοις, σ’ ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια. Εν δευτέροις, ευτυχώς η συνεργασία μας έγινε σε φιλικό επίπεδο και όχι σε επαγγελματικό, γιατί αλλιώς θα σε είχα φουντάρει από τον τρίτο, μπορεί να σε έβαζα να ανέβεις κι έναν όροφο ακόμα για να σε πετάξω από τον τέταρτο. Διαφωνήσαμε ήδη από τον τίτλο της ταινίας στα ελληνικά, που εγώ πρότεινα να αποδοθεί ως «Της Κολάσεως!», ενώ εσύ πρότεινες να αποδοθεί ως «Το Γέλιο Βγήκε από την Κόλαση». Δεν ξέρω τι έχεις αποφασίσει, τελικά, και δεν μ’ ενδιαφέρει κιόλας, αφού η τελική απόφαση θα είναι δική σου και αυτό είναι που με καθησυχάζει: αν μου πει κάποιος «αυτό δεν μου άρεσε» και είναι δική σου τελική επιλογή, θα πετάξω ένα βαρύγδουπο «εγώ του το έλεγα του Ηλία, αλλά δεν ήθελε ν’ ακούσει». Η πρόσληψη του χιούμορ, πόσω μάλλον η απόδοσή του, είναι κάτι πολύ προσωπικό. Θεωρώ, όμως, πως κάτι καταφέραμε, τελικά.

Δ.Δ.: Οπότε το ερώτημα είναι ποιανού ο τίτλος επικράτησε;

Η.Φ.: Bitch, please! Ο δικός μου, φυσικά! Και να εξηγήσω ότι δεν είμαι… βουγιουκλακικός. Απλά, μου «διαβάζει» καλύτερα σαν κινηματογραφικός τίτλος. Είναι κάτι που έχω κάνει πολλές φορές με ταινίες οι οποίες διανεμήθηκαν στην Ελλάδα. Αρκετός κόσμος δεν το γνωρίζει αυτό, ούτε μπορεί να υποψιαστεί πόσους δικούς μου ελληνικούς τίτλους ξέρει. Μιλάμε για «τρελά βαφτίσια», καταλαβαίνεις…

Η.Φ.: Εγώ, πάλι, θα ήθελα να ρωτήσω με ποια λογική δούλεψες τους στίχους των τραγουδιών εδώ. Προφανώς και δεν αποτελούν ατόφια μετάφραση από το original. Έχοντας την υποχρέωση να ριμάρουν, πως συνδυάζεις το νόημα και το πνεύμα του πρωτότυπου στίχου με λόγια… εντελώς (ή σχεδόν) άσχετα;

Δ.Δ.: Όταν σε μια ταινία υπάρχουν τραγούδια που υποτιτλίζονται, προσπαθώ πάντα να κρατώ κάποια δομικά τους στοιχεία, όπως για παράδειγμα στροφές, ομοιοκαταληξίες, την αίσθηση του couplet και του refrain, ώστε να υπάρχει μια στιλιστική αποτύπωση που να θυμίζει τραγούδι. Δεν επιμένω στη μετρική του στίχου, προσπαθώ όμως να αποτυπώσω το περιεχόμενο και το ύφος. Έτσι, σε μια λυρική μπαλάντα δεν θα φοβηθώ κάτι όπως τον στίχο «There’s a picket fence of moonlight bars» ως «Έχει έναν φράχτη από φεγγαραχτίδες», το ύφος του τραγουδιού το σηκώνει. Πάντως στο «Γέλιο Βγήκε από την Κόλαση» (ακόμα διαφωνώ, αλλά Φραγκούλης κερνάει, Φραγκούλης πίνει), οι στίχοι που με προβλημάτισαν περισσότερο ήταν στο νούμερο που υποτίθεται πως βρίσκονται στην όχθη ενός ποταμού και περιμένουν το ποταμόπλοιο. Από πού να το πιάσω… Οι στίχοι «Way down on the levee in old Alabamy / There’s Daddy and Mammy, there’s Ephraim and Sammy», τραγουδιούνται από χορωδία λευκών στον Αμερικάνικο Νότο με ρούχα εποχής. Μιας εποχής όπου η σκλαβιά αποτελούσε θεσμό στις ΗΠΑ. Και χρησιμοποιούν τα προσωνύμια «Daddy» και «Mammy», που αναφέρονται στους μαύρους σκλάβους, όπως και τα στερεοτυπικά ονόματα «Ephraim» και «Sammy». Έλα, όμως, που όλο αυτό παρουσιάζεται επί σκηνής σε μια έπαυλη του Βορρά που είχε πρωτοστατήσει στην απελευθέρωση των σκλάβων, οπότε αυτοί που παρωδούνται επί της ουσίας είναι οι λευκοί Νότιοι και τα ρατσιστικά στερεότυπά τους! Bonus point: το κοινό του 1941 στις ΗΠΑ καταλαβαίνει αμέσως πως το τραγούδι αυτό αποτελεί παρωδία του μιούζικαλ «Showboat», όμως… για το κοινό του 2022 στην Αθήνα; Για την ιστορία, οι παραπάνω στίχοι αποδόθηκαν ως εξής «Πέρα στην όχθη, εκεί στην Αλαμπάμα / Είν’ όλοι μαζί, είν’ όλοι αντάμα». Γαργάρα και ο Ντάντι, και η Μάμι, και ο Εφραίμ, και ο Σάμι!

Δ.Δ.: Μια τελευταία ερώτηση. Πιστεύεις ότι θα έχουν διαβάσει ως εδώ οι αναγνώστες του FREE CINEMA;

Η.Φ.: Ναι. Σε αυτό το site έχουμε… «ανωμαλάρες» αναγνώστες που μπαίνουν για να διαβάσουν. Κριτική. Άποψη. «Σεντόνια» ολόκληρα. Υπούλως διατηρώ κάπως μικρό το μέγεθος του γράμματος στα άρθρα, για να μην τρομάζω περισσότερο τον κόσμο που στο διαδίκτυο αρέσκεται να… ρίχνει μια ματιά σε «αρθρογραφία» όπου μια παράγραφος αποτελείται από δυο-τρεις αράδες! Χαλάω την πιάτσα. Γιατί μπορώ.

Η.Φ.: Και για πες, θα μείνεις στην προβολή, έτσι; Νομίζεις πως θα μπορέσουν οι θεατές ν’ ακούσουν το παραμικρό από τον πρωτότυπο διάλογο του φιλμ; Γιατί και οι δύο γελάμε αρκετά δυνατά. Σε προβολή ταινίας των αδελφών Μαρξ σε θερινό, είχε πάρει γείτονας τον ιδιοκτήτη του σινεμά και του είχε πει πως θα καλέσει την Αστυνομία αν δεν σταματήσει τα γέλια… ένας θεατής! Είχε δίκιο. Υπήρχε ένας ενοχλητικός εκείνο το βράδυ. Δεν τον ήξερα…

Δ.Δ.: Θα μείνω στην προβολή, αλλά θα κεράσεις popcorn και γρανίτα! Άσε, με έχουν στραβοκοιτάξει στο Θέατρο Τέχνης στη Φρυνίχου, που γέλασα σε ατακάρα στο «Happy End» των Μπρεχτ & Βάιλ, δεν φταίω εγώ που οι άλλοι πάνε στο θέατρο και δεν καταλαβαίνουν τι βλέπουν! Τώρα, αν θα κοντραριστούμε στα γέλια, δεν ξέρω, γιατί α) έχω δει την ταινία ήδη δύο φορές για τον υποτιτλισμό και β) δεν θέλω να πνιγώ με το popcorn και τη γρανίτα που θα κεράσεις.

Η.Φ.: Ωραία θα περάσουμε… Αν έρθει η Αστυνομία, ξέρω τις καλύτερες κρυψώνες του σινεμά!

«Το Γέλιο Βγήκε από την Κόλαση» (Hellzapoppin’) θα προβληθεί τη Δευτέρα 18 Ιουλίου, στις 23:00, στον κινηματογράφο Ριβιέρα, στο πλαίσιο του ενδέκατου ΞΑΦΝΙΚΑ ΦΕΤΟΣ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ.