του Ηλία Φραγκούλη

Ένας άνθρωπος στέκει μόνος, όρθιος, με το κεφάλι στραμμένο ψηλά. Φαίνεται πως κοιτάζει κάτι. Κάποιος άγνωστος σταματά, τον παρατηρεί και κάνει κι εκείνος το ίδιο. Σιγά-σιγά, σχηματίζεται μια ουρά από ανθρώπους που στέκονται και κοιτάζουν προς τα πάνω. Ένας άλλος εμφανίζεται, σηκώνει στα χέρια του το… ανθρώπινης μορφής cut out που κοιτούσε ψηλά και φεύγει. Είναι ένα από τα περίφημα comic strips που έχει σχεδιάσει ο Αργεντίνος cartoonist Mordillo. Υπόδειγμα κοινωνικού σχολιασμού, που σου περνάει το μήνυμά του μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Σε αντίθεση με τον Σουηδό Ρούμπεν Έστλουντ, ο οποίος σπαταλά 142 λεπτά κινηματογραφικού χρόνου για να πει κάτι… πάνω-κάτω παρόμοιο. Δίχως να το ολοκληρώνει σε πρόταση! Και πήρε τον Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Καννών φέτος γι’ αυτό. Αν ρωτάς κι εμένα, ήταν η πιο χιουμοριστική απάντηση (που άξιζε) στη μεγαλύτερη κινηματογραφική #trolia της χρονιάς!

Ξεκινώντας από ένα installation project «εμπιστοσύνης» των συμμετεχόντων / επισκεπτών από το 2014, ο Έστλουντ επαναλαμβάνει φιλμικά την ιδέα ενός μουσειακού εκθέματος το οποίο ειρωνεύεται το νόημα της Τέχνης, της αγοράς που την περικλείει στο σημερινό, παράλογο κοινωνικό σύμπαν, του marketing που επιβάλλει τους «κανόνες» προώθησης μιας minimal δηθενιάς, μιας κυριολεκτικής μπούρδας ή και μιας ολοκληρωτικής απάτης που με τον κατάλληλο τρόπο μπορεί να πουληθεί σαν κάτι το σημαντικό. Με έναν παράδοξο τρόπο, ακόμη και το ίδιο το φιλμ θα μπορούσε να αποτελεί μια τέτοιου είδους «καλλιτεχνική» σκευωρία, μια σκληρή σάτιρα με στόχο τα προϊόντα της (πρωτίστως ευρωπαϊκής) φεστιβαλικής αγοράς που κοπιάρει σχεδόν ξεδιάντροπα τους ίδιους μηχανισμούς της mainstream, εμπορικής παραγωγής, αλλά σε μικρότερη κλίμακα, εμπορευματοποιώντας τα στερεότυπα της όποιας «art-house» κινηματογραφικής τέχνης. Αυτό είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του «Τετραγώνου», το να ιδωθεί (και) από μια τέτοια σκοπιά, δηλαδή.

Επειδή το προϋπάρχον project πρέπει εδώ να μετατραπεί σε κανονική ταινία, ο (επίσης σεναριογράφος) Έστλουντ δημιουργεί έναν ήρωα, έναν curator εκθέσεων σε μουσείο μοντέρνας τέχνης, πρότυπο του άρρενος καταφερτζή, γοητευτικό αν και με αποτυχημένο προσωπικό βίο, πειστικό στο να «ρίχνει» τους πάντες, από τη δουλειά του μέχρι και τις κατακτήσεις του (σε κάποιο κρεβάτι αυτές, φυσικά). Δεν τον αποκαλώ κεντρικό ήρωα, διότι το φιλμ δεν έχει άλλους χαρακτήρες! Η αφήγηση εστιάζει σχεδόν αποκλειστικά στον Κρίστιαν (Κλας Μπανγκ), δεν πλάθει συνοδευτικούς, δεύτερους ρόλους αλλά (μονάχα) χιουμοριστικές καρικατούρες που υπάρχουν για να δικαιολογούν την ύπαρξη των σκηνών, το σύνολο των οποίων αποτελεί τούτο το έργο. Το αν πρόκειται όντως για μια κινηματογραφική ταινία, αξίζει να συζητηθεί (δεν ξέρω κατά πόσον θα απαντηθεί…) από το κοινό που θα εξέλθει των αιθουσών που το προβάλλουν.

Υπάρχουν δύο βασικές «υποπλοκές»: ο μπελάς που προκαλεί η ομάδα του marketing του μουσείου με μια viral καμπάνια η οποία εκτροχιάζεται στα media και τα social, αλλά και μια ανόητη υπόθεση κλοπής του κινητού τηλεφώνου τού ήρωα, ο οποίος χρησιμοποιεί το tracker της συσκευής για να ξεμπροστιάσει τον ένοχο. Ο σαρκασμός του Έστλουντ είναι σκληρός, στοχεύει προς μια κοινωνία απύθμενης ανισότητας που ενίοτε καταντά τόσο «in your face» επιθετική (κυρίως στους συμβολισμούς των προσφύγων ή των άστεγων που γίνονται αντικείμενο λύπησης, οίκτου, συμπόνοιας, μέχρι και εκμετάλλευσης σαν… «art installation»!), δίχως όμως να πείθει ότι αυτοσαρκάζεται ή «αναρχίζει» από ελευθεριότητα. Εμφανέστατα εδώ, για τον Έστλουντ το σπάσιμο της παραδοσιακής φόρμας αφήγησης είναι το πρώτο μέλημα, αδιαφορώντας, φυσικά, και για το «καλούπι» του όποιου genre. Δυστυχώς, χωρίς μια πλήρη ιστορία και δίχως την πρόθεση να υπάρχει ένα… «νορμάλ» φινάλε, ο Έστλουντ καταλήγει να παραδίδει ένα «meta» χυμαδιό μοντερνιάς που, μοιραία, πλατειάζει δίχως λόγο. Το «Τετράγωνο» μοιάζει με ένα puzzle έργου αφηρημένης τέχνης, από το οποίο δεν θα σε ένοιαζε να πετάξεις και μερικά κομμάτια, αρκούμενος σε αυτά που εφάπτονται για να κάνεις τη «δουλειά» σου. Άπαξ και αυτό γίνει αντιληπτό στον θεατή, το φιλμ πάσχει (ίσως και ανυπόφορα μέχρι να τελειώσει).

«Μοντερνιά» είπα; Μα, τα περισσότερα από αυτά που κάνει εδώ ο Έστλουντ, δεν αποτελούν κάτι σαν (αυτόνομες) βινιέτες ενός χιουμοριστικού comic; Δεν είναι, δηλαδή, ακριβώς αυτό που κάνει εδώ και τόσα χρόνια με το σινεμά του ο συμπατριώτης του Ρόι Άντερσον; Να πάω ακόμη πιο πίσω; Πόσες σεκάνς δεν μοιάζουν με homage στο «Playtime» (1967) του Ζακ Τατί, με το βάθος πεδίου του κάδρου ή λεπτομέρειες της ηχητικής μπάντας να αποσπούν την προσοχή από τα δρώμενα (αφοπλιστικό το παράδειγμα της σκηνής με τις καρέκλες, στον εντελώς αχρείαστο διάλογο με τη δημοσιογράφο / one night stand);

Προφανώς, κάποια από τα «ανέκδοτα» του «Τετραγώνου» ψυχαγωγούν, κάποια ενοχλούν, κάποια δεν πετυχαίνουν να κάνουν «γκελ», ούτε δημιουργικά αλλά ούτε και χιουμοριστικά (η παρεξήγηση με τον ανήλικο μετανάστη για το κινητό). Στέκομαι στη σκηνή με το «αγρίμι» που εισβάλλει στο επίσημο δείπνο των εγκαινίων. Είναι το πιο αξιομνημόνευτο πράγμα σε τούτο το φιλμ. Αλλά είναι και μια σκηνή που δεν συνδέεται με την υπόλοιπη ταινία. Μοιάζει κάπως παράταιρη (αν και αποτελειώνει τη δαρβινική «θεωρία» του δημιουργού, την τοποθέτησή του επάνω στον Σουηδό σύγχρονο απόγονο του πιθήκου που έχει γίνει «κότα» και μπορεί να βγει απ’ τον κρυογονικό του θάλαμο, να «εξελιχθεί» ξανά… φυσικά δια της βίας). Έρχεται έξαφνα και χάνεται δίχως εξηγήσεις, δίχως συνέχεια. Θα μπορούσε και να λείπει εντελώς από την ταινία του Έστλουντ, χωρίς να δημιουργεί ζητήματα συνοχής στο έργο. Κάπου εδώ νομίζω πως ολοκλήρωσα την τοποθέτησή μου για το «Τετράγωνο». Εκείνο, από την άλλη, θα μπορούσε να μετρά μια… αιωνιότητα διάρκειας, πολύ μεγαλύτερη των 142 λεπτών του. Μετά από το «Μαύρο» του Μαλέβιτς, τι θα μπορούσε να μας πει; Χωρίς punchline, πού πας;