του Ηλία Φραγκούλη

Προτού κυκλοφορήσει στις αίθουσες το σαφώς αποτυχημένο «Όταν ο Μαρξ Συνάντησε τον Ένγκελς», ο Ραούλ Πεκ υπήρξε υποψήφιος για Όσκαρ στην κατηγορία του καλύτερου ντοκιμαντέρ με τούτο το φιλμ, που παρά τις ισχυρές περγαμηνές από το εξωτερικό, αλλά και το σπουδαίο αρχειακό του υλικό, πέφτει σε μια ιδιόρρυθμη παγίδα: αν και κινείται στο (φαινομενικό) πλαίσιο ενός θέματος, του ρατσισμού κατά των μαύρων στην Αμερική, μοιάζει τελικά περισσότερο με ένα… mash-up δύο διαφορετικών ντοκιμαντέρ.

Το ένα από αυτά θεμελιώνει τις βάσεις του επάνω στο ημιτελές βιβλίο του συγγραφέα Τζέιμς Μπόλντουιν (μέσω της φωνής του Σάμιουελ Λ. Τζάκσον, στον ρόλο τού αφηγητή) με τίτλο «Remember This House». Σε αυτό το κομμάτι, ο Μπόλντουιν επιχειρεί μια ανάλυση της αμερικανικής κοινωνίας και μιας περιόδου ρατσιστικής βίας, η οποία κόστισε τις ζωές τριών προσωπικών του φίλων, του Μέντγκαρ Έβερς, του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ και του Μάλκολμ Χ. Και οι τρεις, θύματα δολοφονικών ενεργειών. Αυτό που άφησε πίσω του ο (εκλιπών το 1987) Μπόλντουιν, όμως, δεν ήταν τίποτε περισσότερο από τριάντα σελίδες σημειώσεων, τις οποίες ο Πεκ αξιοποιεί και συμπληρώνει με θαυμαστό τρόπο, χρησιμοποιώντας επιστολές, δηλώσεις, συνεντεύξεις και αποσπάσματα από τηλεοπτικές εμφανίσεις του συγγραφέα. Ο (λόγιος) τρόπος με τον οποίο μιλούσε ο Μπόλντουιν γι’ αυτούς τους «ξένους» στον ίδιο τους τον τόπο ανθρώπους, εξαιτίας τού χρώματος του δέρματός τους και μόνο, είναι συναρπαστικός. Και σε αυτό το τμήμα της ταινίας, η στάση είναι προφανής. Δίκαιη, μα και στερεότυπα γνωστή.

Το «δεύτερο» ντοκιμαντέρ, το οποίο δίνει τη σκυτάλη με άφθονο υλικό κατά τη διάρκεια του «Δεν Είμαι ο Νέγρος σου», βασίζεται στο «The Devil Finds Work», ένα τεράστιο σε όγκο δοκίμιο του Μπόλντουιν που εκδόθηκε το 1976 και επικεντρώνει σε αναμνήσεις και παρατηρήσεις του από τις εμπειρίες του ως θεατή σε κινηματογραφικές αίθουσες, αναλύοντας την απεικόνιση των μαύρων μέσα από φιλμ της περιόδου τού studio system στις ΗΠΑ. Από τα επτά του χρόνια και τον θαυμασμό που επέδειξε για ένα σχετικά τολμηρό χορευτικό της Τζόαν Κρόφορντ (στην ταινία «Dance, Fools, Dance» του 1931) αλλά και για την τέχνη τού σινεμά (όντας πρωτάρης σε αίθουσα), μέχρι κουβέντες και απόψεις για τον «Εξορκιστή» (1973), ο Μπόλντουιν μετατρέπεται εδώ σε σπουδαίο «κριτικό» κινηματογράφου με μια θεωρητική ματιά που απομονώνει και ξεγυμνώνει στιγμές και εικόνες κλασικών χολιγουντιανών παραγωγών με τρόπο μοναδικό. Εδώ είναι που ο Πεκ παντρεύει ακόμη πιο δημιουργικά το ρεαλιστικό του υλικό, ονοματίζοντας (για παράδειγμα) το «ύπουλο» μοντάζ που τοποθετεί δίπλα-δίπλα πλάνα από βίαιες συγκεντρώσεις της περιόδου του Τρίτου Ράιχ με μια σκηνή των ιθαγενών του original «King Kong» (1933).

Η βαρύτητα αυτού του μέρους του φιλμ, που ανακηρύσσει την ίδια την κριτική σε μορφή Τέχνης απέναντι στην ελαφρότητα της pop κουλτούρας και της βιομηχανίας του θεάματος, κάνει το υπόλοιπο τμήμα του «Δεν Είμαι ο Νέγρος σου» να μοιάζει βαρετό, κατεβάζει τον πήχη και της απόλαυσης και το μειώνει, στα μέτρα μιας κοινότοπα καλής δουλειάς για το είδος του ντοκιμαντέρ. Χωρίς να θέλω να αδικήσω το σύνολο, πρέπει να ομολογήσω ότι θα προτιμούσα να έβλεπα μια ολοκληρωμένη ταινία επάνω στο κομμάτι που σχολιάζει το σινεμά και το Χόλιγουντ, με έναν τόσο πολιτικό τρόπο που ξεπερνά και τα ίδια τα γεγονότα της αμερικανικής Ιστορίας. Η «μείξη» αυτών των δύο φιλμικών κόσμων που επιχειρεί να φέρει εις πέρας τούτο το ντοκιμαντέρ, ίσως και να μαρτυρά μια αδυναμία διαχείρισης του όλου project από τον Πεκ. Ή, αντίθετα, μια υπερφιλόδοξη πρόθεση που καταντά αχρείαστα επιδεικτική. Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να έχουμε ένα αντίστοιχο του «The Celluloid Closet» (1996) ντοκιμαντέρ με θέμα τη ρατσιστική (ή και μη) οπτική του Χόλιγουντ για τους μαύρους και την καθαρότητα της κοινωνίας του «αμερικανικού ονείρου», όμως αντ’ αυτού έχουμε… λίγο απ’ όλα. Για ταχεία κατανάλωση.