της Σοφίας Σταυριανίδου

Τη φετινή σεζόν έχουμε και την ταινία «Pasolini» από τον Έιμπελ Φεράρα και κλείνουν και 40 χρόνια από το θάνατο του δημιουργού (το ’15 ακριβώς), οπότε έχουμε επέτειο μνήμης της πολύπλευρης, μεγάλης προσωπικότητας του Πιερ Πάολο Παζολίνι. Η έκθεση δεν είναι μια απλή περιδιάβαση στο βίο (πολυτάραχο, ως είναι γνωστό) και την πολιτεία του, αλλά εστιάζει κυρίως στα χρόνια που έζησε και δημιούργησε στη Ρώμη, την πόλη που έμελλε να γίνει το γόνιμο σπίτι του ως τις τελευταίες του στιγμές. Ο Παζολίνι, γεννημένος στα 1922, πήγε για πρώτη φορά στη μεγαλούπολη το 1949 με τη μητέρα του, που υπεραγαπούσε και υπερπροστάτευε. Τα πρώτα χρόνια έως τη συγκεκριμένη χρονιά συμπτύσσονται με ακουστικά και φωτογραφικά ντοκουμέντα, με μείζον γεγονός το θάνατο του παρτιζάνου αδελφού του, Γκουίντο, και το τραύμα που άφησε στην οικογένειά του. Ερχόμενος στη Ρώμη, κουβαλά αυτό το φορτίο, αλλά και ακόμη δύο πολύ βαριά: μέσα από αποκόμματα εφημερίδων και αρχειακό υλικό συνάγεται ότι, αφενός χάνει τη δουλειά του ως δάσκαλος (λόγω υπόνοιας σεξουαλικής σχέσης με μαθητή) στην επαρχία όπου εργαζόταν, και αφετέρου, εξαιτίας του ίδιου γεγονότος, διαγράφεται από το κομμουνιστικό κόμμα στο οποίο ήταν ενταγμένος από τα πρώτα νεανικά του χρόνια, κάτι που τον πλήγωσε ανεπανόρθωτα.

Μέσα από πρωτότυπες σημειώσεις τού ιδίου αλλά και μια ατελείωτη αλληλογραφία με φίλους και συνεργάτες, κομμάτια της οποίας αποτελούν μικρά, αυτοτελή, δοκίμια (όρεξη να έχει να διαβάζει κανείς κατά την περιήγηση στους χώρους), ξετυλίγεται μια προσωπικότητα την οποία πάνω, πέρα και πρώτα από όλα διαμόρφωνε η αριστερή ματιά απέναντι στα πράγματα. Πολιτική ματιά, πιο σωστά, αλλά… εξ αριστερών. Είναι χαρακτηριστικό ένα τηλεοπτικό ντοκουμέντο που προβάλλεται, όπου ο ίδιος ενώπιον της τηλεόρασης, του μέσου που τον φιλοξενεί, καταγγέλλει την αντιδημοκρατικότητά της και την αυτολογοκρισία στην οποία υποβάλλει τον εαυτό του ακριβώς γιατί προβάλλεται… σε αυτό το μέσον! Αλλά δεν είναι μόνο εδώ που η στάση του προκαλεί τα τακτοποιημένα ήθη. Γράφει ατελείωτα, βιβλία, ποιήματα και χρονογραφήματα που τα βάζουν με τις παρούσες κοινωνίες σε λήθαργο και το φασισμό. Αναπτύσσει φιλίες με τον Μπερτολούτσι – με τον οποίο έμεναν στο ίδιο κτίριο τα πρώτα του ρωμαϊκά χρόνια και ο οποίος δούλεψε πλάι του στο «Accatone», την πρώτη του κινηματογραφική δουλειά που σκηνοθέτησε στα 39 του, το 1961, μην έχοντας ιδέα από σινεμά και πηγαίνοντας στα γυρίσματα με γραβάτα, αλλά ξέροντας πολύ καλά ότι ήθελε να πει κάτι σημαντικό, με απόλυτο χώρο έμπνευσης τα λαϊκά περίχωρα της πόλης που έβριθαν από λούμπεν και περιθωριακούς, αυτούς που ο Παζολίνι είχε ήρωες στη δική του μυθοπλασία.

Μέσα από υπέροχο, σπάνιο ασπρόμαυρο φωτογραφικό υλικό, μπορεί κανείς να δει κι άλλες φιλίες του: με το Φελίνι, με το Ροσελίνι (και τη μεγάλη του εκτίμηση για το «Ρώμη, Ανοχύρωτη Πόλη»), τη Λάουρα Μπέτι, τον Αλμπέρτο Μοράβια και, βέβαια, την Άννα Μανιάνι, τη γυναίκα που έκοψε κι έραψε πάνω της το «Mamma Roma» κι έκανε μια από τις ωραιότερες ταινίες του, και που στην πρεμιέρα, στα 1962, υπέστη κατά μέτωπο επίθεση από τους φασίστες οι οποίοι ήθελαν να τον φιμώσουν. Όλα αυτά με γεωγραφικό άξονα το πού σύχναζε στη Ρώμη, πού έβλεπε τους φίλους, που έκανε γυρίσματα, πού λάμβαναν χώρα οι πιο γόνιμες συναντήσεις του.

Τοποθετήθηκε, λοιπόν, στην αφρόκρεμα των κύκλων της διανόησης, που αποτελούσαν το ζωντανό κύτταρο του πολιτισμού μέσα σε εποχές κατά τις οποίες η λογοκρισία και ο φασισμός ανθούσαν. Ο σεξουαλικός του προσανατολισμός, γνωστός τοις πάσι, του δημιούργησε τα πρώτα προβλήματα με τις αρχές της χώρας του, αλλά όπως διαφαίνεται από ντοκουμέντα όσο και από τα αποσπάσματα συνεντεύξεων που υπάρχουν, η συνεχής δίωξή του οφειλόταν στις πολιτικές του τοποθετήσεις: σε ένα σημείο της έκθεσης παρατίθεται μια συνοπτική λίστα των διώξεων, δικών, εκκρεμών κατηγοριών, εφέσεων εναντίον τού Παζολίνι. Είναι απίστευτο, αλλά από το 1949 ο άνθρωπος αυτός, κυριολεκτικά, διωκόταν από τη χώρα του με αφορμή τη μια ή την άλλη ταινία, το ένα ή το άλλο βιβλίο, και κάθε χρόνος ήταν και μια νέα δίκη με νέα κατηγορητήρια εναντίον του. Είναι αδιανόητο το πώς, με τόσες και ακατάπαυστες δικονομικές περιπέτειες, είχε το χρόνο να γράφει και να γυρίζει φιλμ. Είναι αυτά που σε κάνουν να νιώθεις μια στενοχώρια για ένα πνεύμα πολύ οξύ, που έδωσε τόσα, όχι μόνο κινηματογραφικά, αλλά στη διανόηση συνολικά.

Για το θάνατό του φαίνονται όλα αφηρημένα – και στην ερημική τοποθεσία της παραλίας της Όστια, όπου βρέθηκε, ένας στεγνός χαρακτηρισμός για «σεξουαλικό έγκλημα». Το τελευταίο του βιβλίο, το οποίο έγραφε λίγο πριν από τα γυρίσματα του «Salò» (1974), γνωστό ως «Petrolio», δεν ολοκληρώθηκε και δεν εκδόθηκε ποτέ. Στην έκθεση παρατίθεται σαφώς ότι ο θάνατός του σχετίζεται με το «Petrolio», ένα πειραματικό έργο που ο ίδιος χαρακτήρισε «συνεκδοχή της επαγγελματικής, προσωπικής και καλλιτεχνικής του ζωής»: σε ένα κεφάλαιο ο Παζολίνι αναφερόταν στον Ενρίκο Ματέι, ιδρυτή και ιδιοκτήτη της πετρελαϊκής εταιρείας ΕΝΙ, για την οποία ξέσπασε μεγάλο σκάνδαλο και ο Ματέι δολοφονήθηκε. Από ό,τι διάβασα, ήταν ένα πολυεπίπεδο, φιλοσοφικό έργο, το οποίο έθετε σοβαρά και ενοχλητικά ερωτήματα γύρω από τις εσωτερικές πολιτικές της χώρας, αλλά και υπαρξιακά, που σχετίζονταν με την ΕΝΙ.

Προφανώς, θα ήταν μια ακόμη μελανή σελίδα της κοινωνίας και της ιστορίας, που ήθελε μέσα από το προσωπικό του πρίσμα να φωτίσει. Κι αυτό έκανε τούτο το βιβλίο σκανδαλώδες. Αλλά σκανδαλώδης ήταν, εν τέλει, όλη η παρουσία τού Παζολίνι στον κόσμο μας. Και μάλλον δεν τον άντεξε (ο κόσμος). Αυτή είναι η αλήθεια, παρά τις πάμπολλες αφηρημένες εκδοχές του θανάτου του.

© Federico Garolla, Archivi Farabola

Αλμπέρτο Μοράβια, Πιερ Πάολο Παζολίνι και Λάουρα Μπέτι δειπνούν, © Mario Dondero, Elisa Dondero

Ετόρε Γκαροφόλο, Άννα Μανιάνι και Πιερ Πάολο Παζολίνι στα γυρίσματα του «Mamma Roma», © Reporters Associati srl

Φελίνι και Παζολίνι στα γυρίσματα του «Accattone», © Tazio Secchiaroli, David Secchiaroli

Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, Ανούκ Εμέ και Πιερ Πάολο Παζολίνι στα γυρίσματα του «La Dolce Vita», © Reporters Associati srl

Πιερ Πάολο Παζολίνι και Μπερνάρντο Μπερτολούτσι στα γυρίσματα του «Accattone», © Archivio Pier Paolo Pasolini

Ο Όρσον Γουέλς σε διάλλειμα των γυρισμάτων του «La Ricotta», από το σπονδυλωτό «Ro.Go.Pa.G.» του 1963, © Mario Dondero, Elisa Dondero

Ο Παζολίνι στο café Rosati, © Archivi Farabola

Πιερ Πάολο Παζολίνι και Άννα Μανιάνι στα γυρίσματα του «Mamma Roma», © Archivio storico Istituto Luce Cinecittà srl

Ο Παζολίνι σε μια συνάντηση της Ιταλικής Κομμουνιστικής Νεολαίας, το 1974, © Istituto Luce Historical Archive

Το πτώμα του Πιερ Πάολο Παζολίνι στην παραλία της Όστια, © Archivi Farabola

Pasolini Roma @ Martin-Gropius-Bau, 11.09.14 – 5.01.15

Διοργάνωση: Berliner Festspiele
Σε συνεργασία: CCCB – Centre de Cultura Contemporània de Barcelona, der Cinémathèque française in Paris und der Azienda Speciale Palaexpo – Palazzo delle Esposizioni
Στο πλαίσιο: Europäischen Monats der Fotografie Berlin. Με τη φιλική υποστήριξη: Kulturprogramm Europäische Union