της Βαρβάρας Κοντονή

Έξι μήνες μετά τον θάνατο του Αντρέι Βάιντα, ενός εκ των σημαντικότερων σκηνοθετών της πολωνικής κινηματογραφικής σχολής, και η τελευταία του ταινία με τίτλο «Afterimage» βρίσκει τον δρόμο της προς το ελληνικό κοινό – αν και όπως συμβαίνει με το σύνολο της δουλειάς του Βάιντα, μάλλον απευθύνεται αποκλειστικά σε εκείνη τη μερίδα θεατών που είναι ήδη εξοικειωμένοι με το κοινωνικοπολιτικό «φορτίο» της φιλμογραφίας τού συγκεκριμένου δημιουργού. Με τον Βάιντα να παραμένει – με τη σειρά του – πιστός στα προσωπικά σινεματικά του ιδανικά, το «Afterimage» αποτελεί το επισφράγισμα μιας κινηματογραφικής παρακαταθήκης πλούσιας, βιωματικής και απρόσμενα ποικιλόμορφης, παρά το γεγονός πως οι μνήμες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, κεντρικός θεματικός πυλώνας τού έργου του, συνεχίζουν να παραμένουν εκκωφαντικά ζωντανές μέσα από τις ταινίες του.

Το φιλμ τοποθετείται χρονικά στη μεταπολεμική Πολωνία. Εκεί, ο πρωτοπόρος ζωγράφος Βλάντισλαβ Στρεμίνσκι, προσωπικότητα πολυσχιδής και καθόλα αντισυμβατική, εργάζεται ως καθηγητής στην Εθνική Σχολή Καλών Τεχνών. Σε κάθε νέα του διάλεξη, η προσέλευση είναι αθρόα και οι μαθητές τον αντιμετωπίζουν ως τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική αυθεντία του 20ου αιώνα. Εμμένοντας στη φορμαλιστική του ιδεολογία, ο Στρεμίνσκι θα έρθει σε σύγκρουση με το επιβεβλημένο σταλινικό καθεστώς το οποίο αντιτίθεται σε οποιαδήποτε μορφή Τέχνης που «λοξοδρομεί» της στρατευμένης γραμμής τού σοσιαλιστικού ρεαλισμού αναθεματίζοντας τις απόπειρες των καλλιτεχνών της εποχής ως μη προσκείμενες στην ενθάρρυνση του προλεταριακού φρονήματος. Βαλλόμενος από κάθε πιθανή πλευρά, αλλά δίχως να προδίδει ποτέ την Τέχνη που υπηρετεί, ο Στρεμίνσκι θα βρεθεί (λίγο πριν τον θάνατο) να προσπαθεί να εξασφαλίσει την επιβίωση για τον εαυτό του και την ανήλικη κόρη του, Νίκα.

Δεν ξέρω πόσο εύκολο είναι να διαχειριστεί κανείς το σινεμά του Βάιντα, σίγουρα όμως δεν θα είναι τόσο δύσκολο σε σχέση με το πώς θα αντιμετωπίσει το κοινό τις υπόλοιπες έντεκα(!) ταινίες που κυκλοφορούν αυτή την εβδομάδα στις αίθουσες (δέχομαι στοιχήματα). Εν προκειμένω, το «Afterimage» ίσως και να αποτελεί την πιο «εύκολη» ταινία του Πολωνού δημιουργού, από την άποψη ότι δεν «αφήνεται» σε ένα αυστηρά ιστορικό, πολιτικό περιβάλλον, αλλά επικεντρώνεται στη δράση τού ήρωα ως απόρροια της ευρύτερης κοινωνικοπολιτικής αναταραχής της εποχής. Η ζωή του Στρεμίνσκι ως μεμονωμένη περίπτωση παρουσιάζει ενδιαφέρον μεν, δεν αποτελεί μοναδική περίπτωση καλλιτέχνη που αντιτίθεται στο σύστημα δε, συνεπώς η απόφαση του Βάιντα να ασχοληθεί με την εν λόγω βιογραφική ιστορία σαφέστατα και δεν εξαντλείται στη λογική του σπουδαίου συμπατριώτη του, αλλά καταπώς φαίνεται φέρει και ψήγματα του ίδιου του σκηνοθέτη και δη των δικών του εμπειριών από μια περίοδο που στιγμάτισε ολόκληρη την κινηματογραφική του πορεία. Το «Afterimage» αποτελεί μια καταγραφή – κατακραυγή για τη θέση και τη στάση του δημιουργού μέσα σε ένα περιβάλλον που διαρκώς αλλάζει, θέτοντας έτσι μέσα από την ιστορική πραγματικότητα του Στρεμίνσκι ερωτήματα για την ίδια τη φύση της Τέχνης και τη δύναμή της να αλλάξει τον κόσμο.

Σκηνοθετικά το φιλμ διατηρεί τον χαρακτήρα του δημιουργού του, με εναλλαγές στη στατική κάμερα και στα μικρά traveling που ενισχύουν τη δυναμική των ηρώων, του Στρεμίνσκι και της κόρης του, αντίστοιχα. Εν αντιθέσει με τους ζωηρόχρωμους πίνακες του ήρωα, η χρωματική παλέτα της ταινίας στερείται των έντονων αποχρώσεων και συναισθημάτων, με τη μουντάδα του αστικού πολωνικού τοπίου να σιγοντάρει το σενάριο του Αντρέι Μούλαρτσικ, λειτουργώντας υποστηρικτικά στην εξαιρετικά προσεγμένη και άρτια εκτελεσμένη ερμηνεία του Μπόγκουσλαβ Λίντα στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Το «Afterimage» είναι μια ιστορική βιογραφία για έναν άνθρωπο που επαναστάτησε με τον δικό του τρόπο, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε πως έπρεπε τελικά να θυσιάσει πολλά περισσότερα από όσα, δίχως υπεκφυγές, του ζητήθηκαν να εγκαταλείψει μια και καλή από την κυβερνώσα αρχή. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς πως η ταινία αυτή αποτελεί πρωτίστως το καθρέφτισμα των αναμνήσεων του ίδιου του Βάιντα πάνω στην προσωπική του Τέχνη και ενός φιλμικού σύμπαντος που, κατά κάποιον μοιραίο τρόπο, έκλεισε με το πλέον αντιπροσωπευτικό και ανυπότακτο δείγμα του.