της Κατερίνας Ανδρεάκου

Η ταινία του σκηνοθέτη και σεναριογράφου Κίριλ Σερεμπρένικοφ, βασισμένη στο θεατρικό τού Γερμανού Μάριους φον Μάγενμπουργκ «Μάρτυρας», αποτελεί μια άκρως ενδιαφέρουσα σύγχρονη σπουδή επάνω, όχι μόνο στο προφανές θέμα του θρησκευτικού φανατισμού μέσα από τον κεντρικό χαρακτήρα του νεαρού Βενιαμίν, αλλά – και κυριότερα – στη σημερινή κοινωνική κατάσταση στη χώρα του, τη Ρωσία, όπου, παρά τον διαχωρισμό Κράτους – Θρησκείας, η δεύτερη αποτελεί μια μάλλον αέναη, ατράνταχτη ιδεολογία και τρόπο ζωής για την πλειοψηφία των πολιτών της.

Ο έφηβος Βενιαμίν βρίσκει καταφύγιο στις ρήσεις της Αγίας Γραφής και αρχίζει να επικοινωνεί σχεδόν αποκλειστικά με αποφθέγματα από αυτήν, χρησιμοποιώντας τα ως επιχειρήματα απόρριψης της μοντέρνας ζωής που αντιπροσωπεύουν οι πιο «cool» συμμαθητές του (που προφανώς τον είχαν από πριν περιθωριοποιήσει ή / και υποβάλει σε κάποιες μορφές bullying, αυτό που βλέπουμε έναν άλλον άμοιρο συμμαθητή στα μισά της ταινίας να υπομένει στωικά), αλλά και οι καθηγητές με πιο «ελεύθερες ηθικής» ιδεολογίες, όπως η καθηγήτρια βιολογίας που είναι ψυχολόγος αλλά και άθεη. Λίγο-πολύ, τα εναύσματα προς αυτή την απόκλιση του Βενιαμίν προς τον θρησκευτικό εξτρεμισμό τα καταλαβαίνουμε νωρίς στην αφήγηση, τόσο από τη συμπεριφορά των υπολοίπων συμμαθητών απέναντί του όσο και από τις ευθείες κατηγορίες που απευθύνει στη σκληρά εργαζόμενη, αλλά απλοϊκή μητέρα του, για ανηθικότητα που οδήγησε στο διαζύγιό της με τον πατέρα του (χωρίς να ρίχνει ίχνος ευθύνης στην πατρική φιγούρα, η οποία είναι άφαντη και αντικαθίσταται από αυτή του Θεού / Ιησού – Πατέρα). Αυτή, όμως, είναι μόνο η αρχή. Ναι, ο Βενιαμίν γίνεται ξαφνικά θρησκευτικά φανατισμένος, και αυτός ο φανατισμός τού προσφέρει μια εσωτερική δύναμη, αυτή τού ηθικά ανώτερου όντος που απελπίζεται μπροστά στον «κατήφορο» της σύγχρονης κοινωνίας και αποφασίζει να αλλάξει και να καταδικάσει δημόσια ό,τι τον ενοχλεί, ό,τι τον προσβάλλει και ό,τι πάει κόντρα στα διφορούμενα κηρύγματα της Βίβλου. Οι άνθρωποι γύρω του, και κυρίως οι εκπαιδευτικοί, πώς θα αντιδράσουν;

Είναι σημαντικό πως αυτή η ταινία είναι ρωσική, καθώς δεν θα μπορούσε να έχει γυριστεί κατ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Γιατί η σύγχρονη Ρωσία αυτή τη στιγμή βρίσκεται αντιμέτωπη με τεράστιες κοινωνικές αλλαγές που είτε θα πρέπει να αρχίσει να αποδέχεται ή θα απορρίψει, παραμένοντας απομονωμένη μέσα στον βαθύ συντηρητισμό και τη θρησκοληψία της. Η ομοφυλοφιλία καταδιώκεται ως μίασμα, ο ρατσισμός (και ο αντισημιτισμός, όπως διαπιστώνει και η εβραϊκής καταγωγής καθηγήτρια βιολογίας) θάλλει ανοιχτά σε όλα τα επίπεδα και η Ορθοδοξία εξακολουθεί να χειραγωγεί μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού. Έτσι, τα βαθιά (έστω και εξτρεμιστικά) πιστεύω του νεαρού Βενιαμίν «χτυπάνε νεύρο» στην πλειοψηφία των καθηγητών που αποφασίζουν να «συμμορφωθούν» αναλόγως, ενώ η άθεη καθηγήτρια βρίσκεται στη συντριπτικά μικρή μειονότητα των «ανοιχτόμυαλων», προσπαθώντας (αν και αδέξια) να διδάξει επιστήμη, σεξουαλική αγωγή και τη θεωρία της Εξέλιξης στους μαθητές της (αποτυγχάνει) και να καταλάβει ορθολογιστικά τις αιτίες πίσω από τον ξαφνικό εξτρεμισμό του αντιφρονούντα, μόνο και μόνο για να βρεθεί εκείνη υπόλογη στη γηραιά διευθύντρια του σχολείου, που μοιάζει να συμμερίζεται όλο και περισσότερο τα ακραία κηρύγματα του Βενιαμίν.

Ο Σερεμπρένικοφ χειρίζεται εξαιρετικά τόσο τα κυριολεκτικά διφορούμενα μηνύματα των Γραφών (σημειώνοντας για τον θεατή και την ακριβή πηγή καθεμιάς από τις ρήσεις που ξεστομίζει ο Βενιαμίν) όσο και την ηθικά / ψυχολογικά διφορούμενη – και ραγδαία επικίνδυνη – συμπεριφορά του νεαρού πρωταγωνιστή του: ο αυθεντικός, ρωσικός τίτλος είναι «(Μ)uchenik», όπου «muchenik» σημαίνει «μάρτυρας» και «uchenik» «μαθητής», και αυτό το λογοπαίγνιο συνοψίζει ιδανικά τον Βενιαμίν, ο οποίος παρακολουθεί την «απόφασή» του να ασπαστεί τον θρησκευτικό εξτρεμισμό, όχι μόνο να μην καταδικάζεται, αλλά και να επιβραβεύεται από τους ίδιους τους καθηγητές του, με τις φονταμενταλιστικές του απόψεις να εξαπλώνονται. Η ταινία, όμως, ζητά και από το ίδιο το κοινό της, σε όποια χώρα κι αν βρίσκεται, να πάρει τη δική του, ηθική θέση, όχι τόσο απέναντι στον ίδιο τον Βενιαμίν, όσο στα σεναριακά τεκταινόμενα και τις κοινωνικές στάσεις που ο νεαρός απορρίπτει και μάχεται. Όταν, για παράδειγμα, ο καθηγητής γυμναστικής κοιτάζει, ή ακόμα και πιάνει, κάπως ύποπτα τις όμορφες μαθήτριές του, τάχα «βοηθώντας» τις στις ασκήσεις, οι παρεμβάσεις του Βενιαμίν για μεγαλύτερη σύνεση και για προσβολή της ηθικής του είναι σωστές ή λάθος; Ή, όταν μέμφεται κι απορρίπτει ως υποκριτικό και ανούσιο το κάλεσμα του ιερέα καθηγητή θρησκευτικών να συμμετάσχει στα κοινά της εκκλησίας, χαμογελάς συγκαταβατικά; Κι αν η απάντησή σου είναι «ναι» και στα δυο αυτά παραδείγματα, αυτό σημαίνει πως παίρνεις το μέρος ενός φανατισμένου (κι εμφανώς διαταραγμένου) εφήβου που χρησιμοποιεί διφορούμενες φράσεις της Αγίας Γραφής σχεδόν πάντοτε με την αρνητική και πιο βίαιή τους απόδοση;

Ο Βενιαμίν κηρύττει με πάθος και πειθώ, και η δύναμη που ο κοινωνικός του κύκλος τον αφήνει να πάρει τον ωθεί σταδιακά στη μεγαλομανία του «μοναχικού κήρυκα» που φτάνει στο σημείο να πιστέψει πως έγινε ο ίδιος ένας νέος Μεσσίας, έτοιμος να κάνει θαύματα, να τιμωρήσει τους άπιστους αλλά και να μαρτυρήσει ο ίδιος για την πίστη του.

Ο Σερεμπρένικοφ χρησιμοποιεί οξύ σαρκασμό στην αφήγηση της ιστορίας του, την ίδια στιγμή που η απειλή τού δογματισμού γίνεται απτή σαν ψυχολογικό θρίλερ. Ωστόσο, κι ενώ η ταινία του είναι επίκαιρη, έξυπνη και ιδιαίτερη, η κατάληξή της είναι αρκετά απογοητευτική, κυρίως εξαιτίας του χαρακτήρα της καθηγήτριας βιολογίας, που ξεκινά ως ορθολογίστρια και καταλήγει, όχι ακριβώς αψυχολόγητα αλλά μάλλον σεναριακά κακογραμμένα, παθιασμένη με τον εξτρεμισμό του μαθητή της, σε μια μακρόσυρτη, ανά σημεία υστερική τελική σκηνή – παρωδία, που αφήνει ανοίγματα και περισσότερα ερωτηματικά σε μια ιστορία στην οποία άξιζε ένα καλύτερο, πιο οξυδερκές φινάλε.