της Βαρβάρας Κοντονή

Υπάρχουν πολλά που μπορεί να πει κανείς για το έργο και τη ζωή του Γερμανού φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Καρλ Μαρξ, πολλά που μπορεί να αναλύσει και άλλα τόσα που μπορεί να απορρίψει – συνήθως όταν αυτό που υπερισχύει είναι η μονοδιάστατη πολιτική αντίληψη περί του κομμουνισμού και όλων όσων αυτός (βολικά για κάποιους) θεωρητικά πρεσβεύει. Τουλάχιστον το φιλμ του Ραούλ Πεκ επιχειρεί να αναδείξει τις πολλαπλές και άκρως ενδιαφέρουσες πτυχές μιας ζωής στη σύγκρουση, αν και, κακά τα ψέματα, στο μεγαλύτερο μέρος τής ταινίας του η σύγκρουση αυτή μοιάζει πολύ πιο «ιλουστρασιόν» απ’ ό,τι θα θέλαμε.

Μετρώντας καμιά τριανταριά χρόνια στο κουρμπέτι, ο Αϊτινός Ραούλ Πεκ είδε τη φήμη του να εκτοξεύεται φέτος με το «Δεν Είμαι ο Νέγρος σου» (από 16 Νοεμβρίου στις ελληνικές αίθουσες), μια ταινία – γροθιά στο στομάχι για τη φύση του ρατσισμού στη σύγχρονη Αμερική, η οποία ήταν υποψήφια για το Όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ. Στον αντίποδα των κριτικών, που εξυμνούν εκείνη τη δουλειά του ως ατόφιο αριστούργημα, στέκει το «Όταν ο Μαρξ Συνάντησε τον Ένγκελς», μια βιογραφική απόπειρα υπερβολικά ευγενών προθέσεων και ραφιναρισμένης οπτικής που δεν κάνει κανένα απολύτως χατίρι στην πολυτάραχη ιστορία του Μαρξ, μειώνοντας από νωρίς τη δυναμική της στο σημείο μιας απλής παράθεσης βιογραφικών στοιχείων με μια τυπικά ακαδημαϊκή σκηνοθεσία.

Χρονικά το φιλμ τοποθετείται στο 1884, λίγα μόλις χρόνια πριν τη συγγραφή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, του πολιτικού κειμένου που έμελλε να σχηματοποιήσει κατά τρόπο απόλυτο τη σοσιαλιστική «φιλολογία» των Μαρξ, Ένγκελς και των συνεχιστών τους. Με τον Μαρξ (Ντιλ) να βρίσκεται εξόριστος στο Παρίσι μαζί με την οικογένειά του, ο Πεκ επιχειρεί να φωτίσει το παρασκήνιο της απρόσμενης φιλίας του με τον Ένγκελς (Κονάρσκε), τον γιο ενός αριστοκράτη εργοστασιάρχη, ο οποίος απαρνούμενος ιδεολογικά την κοινωνική του τάξη θα αγωνιστεί στο πλευρό του Μαρξ για κοινωνική ισότητα και οριστική απαγκίστρωση του εξαθλιωμένου προλεταριάτου από τον επαγγελματικό και οικονομικό ζυγό των πλούσιων αστών. Στη μάχη τους ενάντια στο παγιωμένο σύστημα ανισότητας θα βρεθούν αντιμέτωποι με τη δύναμη του Κεφαλαίου, αλλά και την ουσία της προσωπικής δοκιμασίας που απαιτεί η σταδιακή αφύπνιση και ο ξεσηκωμός του εργαζόμενου λαού.

Βασισμένο εξολοκλήρου στον προσεγμένο σχεδιασμό παραγωγής, που αποτελεί και το πιο δυνατό του σημείο (βιογραφία, γαρ), το φιλμ του Πεκ αδρανοποιείται σε επίπεδο περιεχομένου, ερχόμενο σε απόλυτη αντιδιαστολή με την πηγαία επαναστατικότητα των ιδεών των πρωταγωνιστών του, καταλήγοντας σε μια βαριά και «ξύλινη» βιογραφία που δεν προσφέρει τίποτα, πέρα από το να υπάρχει σαν κινηματογραφική επιλογή εκεί έξω. Εκ των πραγμάτων, η σεναριακή αποτύπωση της ιστορίας μιας τόσο ισχυρής και διχαστικής προσωπικότητας όπως αυτή του Καρλ Μαρξ ενέχει μόνιμα τον κίνδυνο της αυστηρής και οριοθετημένης απόδοσής της, γεγονός που δεν αποφεύγεται εδώ, τόσο από τον Πεκ όσο και από τον συν-σεναριογράφο του, Πασκάλ Μπονιτσέ. Απλοποιημένη αρκετά και η «προκάτ» αναπαράσταση της εποχής, η οποία βίωνε ήδη την πραγματικότητα της βιομηχανικής επανάστασης και των πρώτων οργανωμένων εργατικών σωματείων και που, έτσι κι αλλιώς, αναδεικνύεται τόσο όσο, προκειμένου πολύ απλά να εξυπηρετηθεί η λογική της σκιαγράφησης του πορτρέτου και της γενικότερης δράσης τού Μαρξ, και λίγο αργότερα και του Ένγκελς.

Το «Όταν ο Μαρξ Συνάντησε τον Ένγκελς» δεν είναι μια κακή ταινία, χαρακτηρίζεται όμως από την παθογένεια που ακολουθεί όλες αυτές τις βιογραφίες που επιμένουν στην «αποστειρωμένη» παράθεση μερικών αληθινών γεγονότων, λες και εκλείπει από αυτές οποιαδήποτε διάθεση για μια πιο κινηματογραφική ματιά. Ακόμη και οι ερμηνείες των πρωταγωνιστών εξυπηρετούν ως επί το πλείστον αυτήν ακριβώς την απλοϊκή αφηγηματική γραμμή, με τον Άουγκουστ Ντιλ να παραπέμπει εμφανισιακά στον θεμελιωτή του κομμουνισμού, δίχως όμως να γίνεται ουδεμία απόπειρα για εμβάθυνση στα ιστορικά ουσιώδη – και να πεις πως δεν υπάρχουν; Ο Πεκ και ο Μπονιτσέ καταπιάνονται με τη χρονική περίοδο 1844 – 1848, ένα κομβικό σημείο για τη μετεξέλιξη της αγωνιστικής δράσης των εργατών, που παράλληλα σηματοδοτήθηκε και από τη γιγάντωση των κοινωνικοπολιτικών αναταραχών, εν ολίγοις μια εποχή που έχει μπόλικο ζουμί και αποτελεί το ιδανικό κινηματογραφικό υπόβαθρο για τον προσδιορισμό της προσωπικότητας του Μαρξ. Αντ’ αυτού, επιλέγουν να εγκλωβίσουν την ιστορικότητα της ταινίας σε μικρά δωμάτια και εσωτερικούς χώρους, εξαντλώντας τη διάρκεια του φιλμ σε ατέρμονες συζητήσεις και μικροαντιπαραθέσεις, οι οποίες στερούνται οποιασδήποτε έντασης.