του Ηλία Φραγκούλη

Δεν περιμένω, πια, να δω άλλες ταινίες από τον Κρίστοφερ Νόλαν για να βγάλω περαιτέρω συμπεράσματα περί του μεγέθους των ικανοτήτων του στη σκηνοθεσία. Προσωπικά, θεωρώ κορυφαία στιγμή της τέχνης του το «The Prestige» (2006), βάζοντας σχεδόν από δίπλα τον «Σκοτεινό Ιππότη» (2008) ως υπέρβαση των δικών του καθηκόντων απέναντι στις υποχρεώσεις ενός franchise μεγατόνων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχω με το σινεμά του Νόλαν είναι αυτή η γνωστή «gimmicky» τακτική μιας κεντρικής ιδέας που στην αρχή μπορεί να μοιάζει έξυπνη ή πρωτότυπη, αλλά μέχρι το φινάλε της κάθε ταινίας του έχει ισοπεδωθεί από την αδυναμία της να βγάζει το παραμικρό νόημα ή να υπηρετεί τη συνοχή μιας ιστορίας. Το πιο συνηθισμένο «άλλοθι» του Νόλαν είναι ότι η πλειοψηφία των ταινιών του ανήκουν στο σύμπαν του φανταστικού, άρα κι εμείς δεν πρέπει να έχουμε… ρεαλιστικές απαιτήσεις. Περίμενα, λοιπόν, πότε θα έρθει εκείνη η ώρα που ο Νόλαν θα κριθεί για κάτι πιο… γήινο, αληθινό. Πόσω μάλλον δίχως και την υποστήριξη του αδελφού του, Τζόναθαν, στη συγγραφή του σεναρίου. Ναι, στη «Δουνκέρκη» ο βασιλιάς είναι… γυμνός!

Ας ξεκινήσω από τα θετικά. Είναι η πρώτη φορά στη φιλμογραφία του Νόλαν που τηρείται ένας κάποιος σεβασμός στο πλαίσιο της οικονομίας. Από τα 106 λεπτά της διάρκειας (πρόκειται για τη μικρότερη ταινία του – και δεν θέλω αστεία περί «Following»…) μέχρι τη διάθεση της απόστασης από τη «φαντασμαγορία» στο θέαμα, ο σκηνοθέτης Νόλαν ακολουθεί εδώ ένα ύφος «απεξάρτησης», ρίχνοντας τη ματιά του προς το κύρος του παλαιομοδίτικου, αν όχι και της βρετανικής κινηματογραφικής παράδοσης. Η «Δουνκέρκη» δεν είναι ένα μπλοκμπαστερικό… «Περλ Χάρμπορ» (2001) ούτε κι ένας αιματοβαμμένος «Στρατιώτης Ράιαν» (1998) που επιδιώκει να αφήσει το στίγμα του στην υπο-κατηγορία των αντιπολεμικών, δραματικών φιλμ. Είναι μια πολεμική ταινία που σε κάνει να σκέφτεσαι το… «Επιτάφιος για Έναν Κατάσκοπο» (1941) του Μάικλ Πάουελ! Τόσο πολύ επιχειρεί να κατεβάσει τους τόνους του εδώ ο Νόλαν. Μεγεθύνοντας έτσι τις αδυναμίες του!

Τι είπαμε ότι δεν αποτελεί το ατού του Νόλαν; Τα σενάριά του. Ο υπερβολικός ζήλος που δείχνει για το ταλέντο του (συνολικά) ως δημιουργός δεν του επιτρέπει να συνεργαστεί με έναν σεναριογράφο που θα του παραδώσει μια ιστορία. Μια ολοκληρωμένη ιστορία. Εδώ, λοιπόν, μας τοποθετεί σε ένα ιστορικό πλαίσιο και σπάει την αφήγησή του σε τρία κομμάτια, τα οποία αντιπροσωπεύουν γη, νερό και αέρα. Κανένα από αυτά τα στοιχεία δεν ολοκληρώνει μια στοιχειώδη ιστορία μέχρι τέλους ή καταλήγει να συναντιέται σε έναν «ενιαίο» τόπο δράσης. Μιλάμε απλά για ένα παράλληλο μοντάζ σε τρεις «υποπλοκές»: ένας νεαρός φαντάρος, μόνος, ψάχνει απεγνωσμένα να βρει τρόπο να μπει σε ένα από τα καράβια της μεγάλης φυγής από τη Δουνκέρκη (γη), μια μικρή θαλαμηγός απλών πολιτών κατευθύνεται προς τις εκεί ακτές για να περισυλλέξει στρατιώτες (νερό) και δύο πιλότοι της Βρετανικής αεροπορίας αναχαιτίζουν γερμανικά αεροσκάφη που δεν σταματούν να βουλιάζουν τα πλοία των συμμάχων (αέρας). Κεντρική ιστορία δεν υπάρχει. Ή είναι η ίδια η παραλία της Δουνκέρκης, που αναλαμβάνει να παίξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, σε μια προσπάθεια να αντέξουν οι «υποπλοκές» του φιλμ. Εδώ είναι που μιλάμε για… κακή σκηνοθεσία! Χωρίς έναν δυνατό σκελετό δραματουργίας, χωρίς χαρακτήρες / ρόλους, με ελάχιστο διάλογο, η «Δουνκέρκη» χάνει τη μάχη στο πεδίο του δράματος, αφήνοντας τον θεατή (επίσης) εκτεθειμένο πάνω σε μια αδιέξοδη στεριά στην οποία (μερικώς) αισθάνεσαι τον παραλογισμό, αλλά στην τελική αυτό που κερδίζει (ειρωνικά) είναι η αίσθηση του… «Τι κάνουμε εδώ πέρα;» – ουχί με έναν επιθυμητά υπαρξιακό τρόπο. Να το πω ακόμη πιο σκληρά. Κατανοώ την πρόθεση του Νόλαν να υπογράψει ό,τι πιο τίμιο έχει οραματιστεί μέχρι σήμερα στο σινεμά, όμως το στήσιμο αυτού του εμπόλεμου τοπίου στη Δουνκέρκη δείχνει πραγματικά ανέμπνευστο, θλιβερά… σκέτο και με καμία διαχείριση κινηματογραφικότητας του πλάνου! Δεν είπα να γίνει και Ντέιβιντ Λιν από τη μια μέρα στην άλλη, όμως όταν η μνήμη έχει καρφωθεί στο συγκλονιστικό μονοπλάνο του Τζο Ράιτ από την «Εξιλέωση» (2007), δρώντας ακριβώς στην ίδια ιστορική τοποθεσία των γεγονότων, δεν κάνεις σαν να μην υπάρχει ο συνάδελφός σου ή (και) το μέτρο σύγκρισης. Φροντίζεις να (αντι)προτείνεις κάτι. Και σε τούτο το τοπίο φιλμικών εικόνων, η πρόταση απουσιάζει.

Στην τελική, τι αξίζει πραγματικά από τη «Δουνκέρκη»; Η συνεργασία του μοντέρ Λι Σμιθ με τον συνθέτη Χανς Τσίμερ. Σταθεροί συνοδοιπόροι του Νόλαν, γι’ αυτό και έχουμε ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα δουλειάς στους τομείς αυτούς. Ο Νόλαν έχει (προφανώς) φανταστεί το φιλμ σαν μια ωρολογιακή βόμβα και οι Σμιθ και Τσίμερ έχουν προσθέσει «κάτω» από το έργο έναν σφυγμό που γίνεται η κινητήρια δύναμή του. Εκεί φαίνεται η εξυπνάδα του Νόλαν και έτσι διασώζεται και ολόκληρη η απόπειρα. Κυριολεκτώ. Χωρίς τη μουσική του Τσίμερ (σε σημεία ενισχυμένη από μελωδία του Έντουαρντ Έλγκαρ), η «Δουνκέρκη» θα ήταν… το ναυάγιο του Τιτανικού! Είναι ένα έργο χωρίς δομή («structure» που λένε πιο καίρια και εις την αγγλική) και κεντρική ιστορία, στο οποίο η σειρά των συμβάντων δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο. Δεν έχει σημασία. Ακόμη και το ίδιο το τέλος, αφήνεται στην τύχη ενός σχεδόν «ανοιχτού» φινάλε που δεν λυτρώνει τους «ήρωες» (με περισσότερο εκτεθειμένο έναν εκ των πιλότων) και σηκώνει μεγάλη συζήτηση για τη χρήση του διαγγέλματος του Τσόρτσιλ και την οπτική του Νόλαν απέναντι στη «νίκη» των Βρετανών (μονάχα εξαιτίας των λιγοστών απωλειών σε ανθρώπινο δυναμικό).

Θα πρότεινα τη «Δουνκέρκη» σε επαγγελματίες του σινεμά, κυρίως για να μελετήσουν αυτές τις επί μέρους δουλειές υψηλής κλάσης. Αλλά τη μαύρη αλήθεια θα την πω. Δεν είδα μεγαλείο σε τούτο το φιλμ. Δεν βρήκα τις σκηνές που θα σταθούν στη μνήμη, θα γίνουν κλασικές και θα αντιπροσωπεύουν το έργο σε μελλοντικές αναφορές. Δεν βρήκα τη μαστοριά της επίθεσης του (κατάπτυστου κατά τα άλλα) «Περλ Χάρμπορ». Ούτε το σασπένς τού «’71» (2014) του Γιαν Ντεμάνζ. Που ήταν και ντεμπούτο, διάβολε! Και συνολικά βάζει τη «Δουνκέρκη» κάτω, χωρίς δεύτερη κουβέντα.