της Σοφίας Σταυριανίδου

ΑΝΤΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ

Όταν μου ζήτησε ο Ηλίας Φραγκούλης να κάνω ένα αφιέρωμα στον αγαπημένο – και των δυο μας, ομολογουμένως – Αντρέι Ζουλάφσκι, πέταξα τη σκούφια μου. Αρχικά αυτό. Χρόνια και χρόνια είχα την επιθυμία να εμπλακώ σε κάτι που τον αφορά, πόσω μάλλον γραπτώς. Στη συνέχεια… έκανα πίσω. Δεν είμαι κριτικός (ουαί!) – τα έχουμε πει αυτά. Συλλογιζόμουν ότι έχουν γραφτεί σχεδόν τα πάντα, έχουν ειπωθεί σχεδόν τα πάντα, έχουν διατυπωθεί όλοι οι… ζωηροί χαρακτηρισμοί που μπορεί κανείς να κρεμάσει στις ταινίες του ως ταμπέλα: ακραίες, υστερικές, παράλογες, παροξυσμικές, διαστροφικές, ψυχωσικές, ανώμαλες, ακόμη και επιληπτικές. Είναι σα να μη μένει πια μελάνη για να λεχθούν πολλά. Ή να αμφισβητηθούν πολλά, μιας και όλα τα παραπάνω πατάνε – για άλλους πολύ, για άλλους λίγο – τρόπον τινά στην αλήθεια. Εσύ έχεις όλες τις εικόνες από τα φιλμ του και ξέρεις γιατί όλοι του προσάπτουν τα άνωθεν, και θες να ξέρεις τι άνθρωπος είναι τούτος εδώ.

Είχα την τύχη να τον συναντήσω το 2003, στην Αθήνα, όταν ήταν προσκεκλημένος σε ένα συμπόσιο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, όπου εργαζόμουν. Ήθελε να τα μάθει όλα και να τα δει όλα και να πάει στην Ακρόπολη και σε όλα τα μουσεία, αλλά αυτό που τον χαρακτήριζε είναι μια απόλυτη ευθύτητα. Στο λίγο που καθίσαμε μαζί δε δίστασε να σκάψει το λάκκο όλων των ταινιών τού Τατί γιατί… τις βαριόταν θανάσιμα και να αποκηρύξει δια παντός τις γυναίκες ηθοποιούς ως συντρόφους, γιατί η γούνα του κάηκε ολοσχερώς (αυτό συνάγεται, φυσικά). Και το άλλο του θέμα ήταν τα λεφτά, πως πια δεν υπήρχαν λεφτά για τις ταινίες, πως οι Βρετανοί είχαν καταφέρει να εκμεταλλεύονται τα έσοδα του ΛΟΤΤΟ και να βάζουν λεφτά στο σινεμά. Θαύμαζε αυτό το ενδιαφέρον από το κράτος, γενικά. Και είχε ευθύτητα και ετοιμότητα να απαντήσει σε ό,τι και να τον ρωτούσε κανείς αν-αιδώς, κυνισμό ενίοτε για την τέχνη και ιδιαίτερα για το σινεμά (που έλεγε ότι το βαριέται!), και μια παιδική περιέργεια να αναγάγει την κάθε νέα πληροφορία και γνώση σε θεωρία και να την ενσωματώσει στην παιδεία του. Όλα αυτά με μια βαθιά σεμνότητα που σε έβρισκε απροετοίμαστο εν όψει αυτού του direct που τον διακρίνει εν συνόλω.

Το Λ’βοβ, όπου γεννήθηκε το Νοέμβριο του 1940, σήμερα θα το βρείτε στο χάρτη της Ουκρανίας, όμως, τότε ήταν ακόμη Πολωνία. Οικογένεια με βαθιές πολιτιστικές καταβολές, πέρασε τα πάνδεινα με τα του πολέμου, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη γενέτειρα και ο ίδιος ο σκηνοθέτης σώθηκε ως εκ θαύματος από βόμβα. Ο διπλωμάτης πατέρας του μετακινούνταν χρόνια και ο Ζουλάφσκι τόλμησε μόνος να φύγει για τη Γαλλία και να σπουδάσει κινηματογράφο και φιλοσοφία, την τελευταία και στη χώρα του. Μεγάλη σπουδή του υπήρξε η φιλία και η συνεργασία του με τον κορυφαίο Πολωνό δημιουργό Αντρέι Βάιντα. Διετέλεσε βοηθός σκηνοθέτη του Βάιντα στα «Samson» (1961), στο πολωνικό μέρος του «L’Amour à Vingt Ans» (1962) και το «Popioly» (1966).

Κάπου εδώ, στα 1967 ξεκινά η πολωνική περίοδός του που περιλαμβάνει τις πρώτες δύο μικρού μήκους του, «Pavoncello» (φωτό) και «The Story of a Triumphant Love», την πρώτη μεγάλου μήκους του, «Το Τρίτο Μέρος της Νύχτας» (1971), και το «Diabel» (1972), ταινία απαγορευμένη που έβαλε σε μεγάλες περιπέτειες το σκηνοθέτη εντός της πατρίδας του.

Εδώ, ίσως, πρέπει να προσθέσουμε (αν και χρονολογικά δεν αρμόζει, διότι γυρίστηκε το 1978) την πιο βασανισμένη ταινία του, που δεν κατάφερε να δει το φως του κόσμου, το «On the Silver Globe». Είχε ήδη φύγει για το Παρίσι, είχε γυρίσει το αριστούργημά του, το «Σημασία Έχει ν’ Αγαπάς» (1974) και επρόκειτο να επιστρέψει στην Πολωνία για να κάνει το «Silver Globe». Αυτό ήταν ένα τρομερά εξαντλητικό σχέδιο για τον ίδιο και όλους τους συνεργάτες του. Πέρα από τα προβλήματα με τη χρηματοδότηση, διέθετε ένα σενάριο εντελώς ανοικονόμητο που κι ο ίδιος ο Ζουλάφσκι, κυριολεκτικά, δεν μπορούσε να μαζέψει από πουθενά (εμπνευσμένο από το «Τhe Luna Trilogy» του θείου, το οποίο υπέστη ατέλειωτο σβήσιμο και γράψιμο). Αυτή τη δουλειά την έκανε για δυο χρόνια πριν καν προχωρήσει σε γυρίσματα, ενώ μήνες τού ροκάνισε η αναζήτηση των locations, που τον υποχρέωσε να ταξιδέψει σε όλη την Πολωνία, την Κριμαία και τον Καύκασο. Έχοντας ήδη προβλήματα με τις Αρχές της χώρας του από το «Diabel», τούτο το φιλμ έμεινε στην κυριολεξία κολοβό, αφού το τότε Υπουργείο Πολιτισμού επενέβη βίαια στα γυρίσματα, το χαρακτήρισε «αλληγορία πάνω στην αντίσταση του πολωνικού λαού στον ολοκληρωτισμό» και ο Ζουλάφσκι έπρεπε να διακόψει και να το βάλει στο ράφι. Είχε γυρίσει περίπου το 80%. Είναι ένα φιλμ που έχει προβληθεί ελάχιστα, και στην Ελλάδα θα προβληθεί για πρώτη φορά από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας.

Από τα αποσπασματικά χωρία του που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο και τις σποραδικές προβολές του στο εξωτερικό, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για ένα όργιο παραλόγου, ένα έργο βιβλικής αλληγορίας με sci-fi μεταμοντέρνα κινηματογράφηση. Ματωμένα πρόσωπα που καρφώνονται στην κάμερα, μια διονυσιακή αποτύπωση σκηνών πλήθους, μονομαχίες με χορικές ενορχηστρώσεις στη λευκή άμμο, μπλε φωτιές, μια ασταμάτητη φρενήρης κάμερα που ακούραστα γράφει τους φιλοσοφημένους ποιητικούς διαλόγους, τους οποίους αυτοστιγμεί τους αχρηστεύει για να μιλήσουν τα σώματα και η κίνηση. Πέρασαν δέκα χρόνια, είχε ξεσπάσει η περεστρόικα και ο Ζουλάφσκι ανακάλυψε στη Γαλλία ότι το υλικό από τα γυρίσματα του «Silver Globe» είχε συντηρηθεί και τότε αποφάσισε ότι αυτή η ταινία έπρεπε να ολοκληρωθεί με κάποιο τρόπο. Ήταν αδύνατον να συνεχιστούν τα γυρίσματα, πια, όσο κι αν το πάλεψε, και η αποκατάστασή του έγινε με voice-over από τον ίδιο στα σημεία όπου δεν υπήρχαν κινηματογραφημένα πλάνα. Το Φεστιβάλ των Καννών, το Μάιο του 1988, έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα, αλλά το ξαναζεσταμένο του τελικό αποτέλεσμα δεν εγκολπώθηκε η κριτική και χαρακτηρίστηκε ως κατεστραμμένο.

Αυτό ήταν κάτι που δεν τον ένοιαξε, όπως είχε πει, ίσως, εικάζουμε, γιατί τότε ήταν τα χρόνια που άρχισε να χάνει το όραμά του για τον κινηματογράφο και είχε απορροφηθεί από τη θυελλώδη σχέση του με τη Σοφί Μαρσό. Τότε, επίσης, εξέπνεε και επισήμως ο γάμος του με την πρώτη του γυναίκα, την πανέμορφη ηθοποιό Μαλγκορζάτα Μπράουνεκ (που πρωταγωνίστησε στο «Τρίτο Μέρος της Νύχτας»), με την οποία κατά τη διάρκεια τη δεκαετίας του ‘80 η σχέση του είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, με εκείνη να του προσάπτει αυταρχικότητα και κτητικότητα και εκείνον, τελικά, να εκτιμά ότι τον παράτησε. Απέκτησαν ένα γιο, τον (κυρίως τηλεοπτικό) σκηνοθέτη Ξάβερι στα 1971.

Τα χρόνια μετά το «On the Silver Globe», o Ζουλάφσκι εργάστηκε αποκλειστικά στη Γαλλία κάνοντας – να το ονομάσω έτσι – το τρίπτυχο της γυναίκας, aka τα «Μια Γυναίκα Δαιμονισμένη» (1981) με την Ιζαμπέλ Ατζανί, «Η Δημόσια Γυναίκα» (1984) με τη Βάλερι Καπρίσκι, και «Ερωτική Τρέλα» (1985) με τη Σοφί Μαρσό. Σε όλες χάρισε ίσως τους καλύτερους ρόλους της καριέρας τους. Πρόκειται για ταινίες με ηρωίδες σπάνια γυναικεία μοντέλα και τις ανέδειξε για διαφορετικούς λόγους την κάθε μια: η Ατζανί κέρδισε το βραβείο γυναικείας ερμηνείας στο Φεστιβάλ των Καννών το 1982, η Καπρίσκι κατάφερε να απεμπολήσει τη μυρωδιά του διακοσμητικού νυμφίδιου από το «Χωρίς Ανάσα» όπου είχε προσφάτως πρωταγωνιστήσει, και η Σοφί Μαρσό ξεκόλλησε από πάνω της τον τίτλο του teen icon που την κυνηγούσε από το μόνο σουξέ της έως τότε, το «La Boum» και, προς έκπληξη όλης της Γαλλίας, μεταμορφώθηκε σε μια γυναίκα ώριμη με καμπύλες στο σώμα και έκδηλη σεξουαλικότητα. Αλλά, για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, σε τούτη την τριλογία ίσως θα έπρεπε να εντάξουμε και το «Σημασία Έχει ν’ Αγαπάς», με τη Ρόμι Σνάιντερ να παίζει το ρόλο της ζωής της.

Με τη Μαρσό, στη συνέχεια, ο Ζουλάφσκι γύρισε άλλες τρεις ταινίες, το «Οι Nύχτες μου Είναι Πιο Όμορφες από τις Mέρες σας» (1989) που στηριζόταν στο πετυχημένο ομώνυμο μυθιστόρημα της Ραφαέλ Μπιγεντού, το «La Note Bleue» (1991) και το «La Fidélité» (2000), το οριστικό διαζύγιό του με το σινεμά και τη Μαρσό, παντί τρόπω. Όλη εκείνη τη δεκαετία, έως το 2000, ο Ζουλάφσκι απέκτησε έναν ακόμη γιο με τη Μαρσό, το 1995, αλλά κυρίως πάλευε να βρει πόρους για να χρηματοδοτούνται τα projects του – αλλά ήταν πάρα πολύ δύσκολο, πλέον. Οι παραγωγοί του έκαναν πια πίσω γιατί δεν υπήρχε κανένα εμπορικό αντίκρισμα αλλά και κανένα φεστιβαλικό, τα πράγματα που τον ενδιέφεραν άρχισαν να θεωρούνται αυστηρά arthouse και εξαιρετικά περιορισμένου βεληνεκούς. Εδώ κι εκεί του έκαναν κάποια αφιερώματα, όμως, η δημιουργικότητά του είχε πια επικεντρωθεί στα βιβλία. Έχει γράψει 23 βιβλία και αρκετά από αυτά έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες εκτός των πολωνικών. Οι μεγαλύτερες διακρίσεις που απέσπασε στην κινηματογραφική του καριέρα ήταν η υποψηφιότητα για το Χρυσό Φοίνικα των Καννών με το «Μια Γυναίκα Δαιμονισμένη» το 1981, η υποψηφιότητα για το βραβείο του τμήματος Un Certain Regard για το «On the Silver Globe» το 1988, δυο βραβεία (Επιτροπής και κοινού) στο Φεστιβάλ του Μοντρεάλ για το «Η Δημόσια Γυναίκα» το 1984 και κάποιες δευτερεύουσες ακόμη σε Fantasporto, Camerimage και Σάο Πάουλο.

Στα 74 του σήμερα, ο Ζουλάφσκι ζει ανάμεσα στη Γαλλία και την Πολωνία. Από τα videos στα οποία τον είδα, αλλά και τις τελευταίες του φωτογραφίες, έχει γεράσει αρκετά, ένιωσα σα να έχουν πέσει οι τόνοι του, σα να έχει παραδοθεί στον αμείλικτο χρόνο. Και είναι τόσο ωραίο αυτό και τόσο συγκινητικό: ένας άνθρωπος τόσης κινηματογραφικής έντασης να νιώθεις ότι πλέει μαζί με το ρου της ζωής και το χρόνο που κατεβάζει το volume. Πώς να είναι στ’ αλήθεια, άραγε; Να σπεύσουμε όλοι να το διαπιστώσουμε στις προβολές του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας. Να τον δούμε από κοντά. Για όλα αυτά τα καλά που μας έδωσε.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Δεν είναι πολύ απλό να προσεγγίσεις το έργο τού Ζουλάφσκι, αφενός γιατί εδώ δεν κάνουμε θεωρητική εργασία (και ούτε θα έπρεπε) και αφετέρου γιατί είναι τόσο ιδιαίτερος, όσο και ιδιότροπος, ώστε κάθε του ταινία θα χρειαζόταν διατριβή. Βέβαιο είναι ότι έχει θέματα που μόνιμα τον βασανίζουν αλλά κυρίως έναν τρόπο διακριτό και πολύ χαρακτηριστικό για να «αφηγηθεί» αυτό που θέλει. Σπέρματα του τρόπου του υπάρχουν στις δυο κινηματογραφικές μπουκιές με υπέροχες μουσικές που του είχε παραγγείλει η πολωνική τηλεόραση το 1967, οι μοναδικές μικρού μήκους του, τα «Pavoncello» και «The Story of a Τriumphant Love». Και οι δύο στηρίζονται σε έργα μεγάλων συγγραφέων, του Στεφάν Ζερόμσκι και του Ιβάν Τουργκένιεφ, αντίστοιχα. Ασπρόμαυρα και τα δύο (παρότι ο Ζουλάφσκι τα γύρισε σε έγχρωμο φιλμ), παράδοξα λυρικά, περίπου ημιώρου σε διάρκεια, καταγράφουν με μια κάμερα αναιδή (αλλά όχι τόσο αναιδή όσο στα επόμενα έργα του, πρόκειται γαρ και για τηλεόραση…) την περιφορά και την εισβολή τού λούμπεν μέσα στην μπουρζουαζία και προπάντων τον αναπάντεχο, αποδιοργανωτικό έρωτα που έρχεται να ταράξει τα τακτοποιημένα νερά τού γάμου που στερείται πάθους και σεξ. Ιδιαίτερα τολμηρά για το μέσο της τηλεόρασης, ιχνηλατούν άμεσα την αγάπη τού Ζουλάφσκι για το γυναικείο κορμί και αποτελούν, ιδιαίτερα το δεύτερο, έναν αλλόκοτο προάγγελο του «Μια Γυναίκα Δαιμονισμένη».

Με «Το Τρίτο Μέρος της Νύχτας» (1971) κάνει το ντεμπούτο του στο στίβο των μεγάλου μήκους μυθοπλασίας και είναι μια ταινία πολλαπλής σημασίας, γιατί φαίνονται κρυστάλλινα οι θεματικές του καταβολές, αλλά και διαμορφώνεται η στάση του απέναντι στην κινηματογράφηση, την κάμερα και το μοντάζ. Το φιλμ ακολουθεί τον Μίχαλ καθώς τον κυνηγά σα δαιμονισμένη η Γκεστάπο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανήκει στην Αντίσταση, αφού προηγουμένως οι Γερμανοί έχουν σκοτώσει βάναυσα σε μια εξοχική κατοικία, όπου έχουν βρει καταφύγιο, την όμορφη γυναίκα του και το παιδί του. Απίστευτο αλλά από τα δέκα πρώτα λεπτά ο Ζουλάφσκι μας βουτάει στο αίμα με αυτό το άδικο και έξαφνο μακελειό, με το αιματοβαμμένο πρόσωπο της γυναίκας τού σκηνοθέτη, Μαλγκορζάτα Μπράουνεκ, να στοιχειώνει μέχρι και την αφίσα της ταινίας. Στο μνημειώδες κυνηγητό τού ήρωα, και του διευθυντή φωτογραφίας από πίσω του, ν’ ανεβαίνει, να κατεβαίνει, να περνά από σκοτεινούς διαδρόμους και να αναζητά το focus στο τρομαγμένο πρόσωπο του Μίχαλ, ο τελευταίος συναπαντάται με μια γυναίκα όμορφη, αντίγραφο της πεθαμένης γυναίκας του που είναι ετοιμόγεννη. Η γέννα στην οποία ο ήρωας συμμετέχει για να βοηθήσει τη γυναίκα, αυτή η πολύ άγρια και αιματοβαμμένη ανθρώπινη πράξη, η απόλυτα φυσική αφού έτσι ερχόμαστε όλοι στον κόσμο, συμπυκνώνει τους άξονες του κόσμου του Ζουλάφσκι που θα συναπαντηθούν πολλάκις στη συνέχεια του έργου του: αίμα, βία, ελπίδα ή, ανάποδα, γέννηση και θάνατος.

Η συνάντησή του με τα ιστορικά θέματα θα επαναληφθεί στο επόμενο βήμα του, το «Diabel» το 1972, αυτήν τη φορά με την εισβολή των Πρώσων στην Πολωνία, στα τέλη του 18ου αιώνα. Η ταινία αυτή, μάλλον δυσεύρετη, σηματοδοτεί και την έναρξη του «κόρτε» τού Ζουλάφσκι με την έλλειψη προσβασιμότητας. Έντονα τραχύ φιλμ, μπορεί και να είναι αλληγορία του πρόσφατου Μάη του ’68, που ο Ζουλάφσκι είχε δει με τα μάτια του. Ήταν πάντως ιστορική ταινία, γιατί υπήρξε η αφορμή για να τον πετάξουν έξω από τη χώρα του και να αναζητήσει νέα κινηματογραφική πατρίδα.

Η πατρίδα αυτή θα γινόταν η Γαλλία και εκεί ο Ζουλάσφκι θα γύριζε μερικές από τις καλύτερες ταινίες του, με πρώτη το αξεπέραστο αριστούργημα «Σημασία Έχει ν’ Αγαπάς» στα 1974, αυτό που δικαιωματικά του αξίζει η – γραπτή μας – μερίδα του λέοντος. Εδώ συναντήθηκαν και άνθισαν όλες οι κινηματογραφικές του αρετές, είχε στα χέρια του ένα καταπληκτικό βιβλίο, την «Αμερικάνικη Νύχτα» του Κρίστοφερ Φρανκ, είχε πια επιλέξει τους συνεργάτες που του ταίριαζαν, και βρέθηκε για την απίθανη τύχη του, στο δρόμο του η Ρόμι Σνάιντερ, στα 37 της, ώριμη και συγκροτημένη, ταλαιπωρημένη και πονεμένη από τους έρωτες και τη ζωή, όπως και όσο έπρεπε, μια γυναίκα με όλο το απόσταγμά της διαθέσιμο να πλάσει τη Ναντίν Σεβαλιέ. Η ταινία στηρίζεται πολύ ελεύθερα στο μυθιστόρημα, ωστόσο η καρδιά του είναι η ίδια – και για τον ίδιο το συγγραφέα υπήρξε ευτυχής η συγκυρία γιατί το φιλμ κατάφερε να κάνει γνωστό το βιβλίο, αν και κυρίως η Ρόμι έγινε μεγαλύτερη από αυτό. Πέρα από την ομορφιά του θέματος, το φιλμ στην αξιοθαύμαστη δομή του δανείζεται τον κύκλο από τη γεωμετρία και κλείνει οπτικά όπως ανοίγει (εντάξει, με αλλαγή των υποκειμένων): στο άνοιγμα η ηθοποιός Ναντίν, πάνω από έναν δήθεν μισοπεθαμένο, προσπαθεί για τα γυρίσματα μιας b-movie να πει το «σ’ αγαπώ» αλλά οι βάρβαρες συνθήκες του γυρίσματος την εμποδίζουν. Βασανίζεται. Στο κλείσιμο, η Ναντίν ξεστομίζει αβίαστα ένα υπέροχο «σ’ αγαπώ», την έσχατη φράση του φιλμ πάνω από τον μισοπεθαμένο έρωτά της, Σερβέ. Το φωτογράφο Σερβέ, που μπαίνει βίαια στο γάμο της με έρωτα απρόσμενο για κείνην. Ο Βασίλης Ραφαηλίδης έχει γράψει θαυμάσια για την ταινία αυτή. Πέρα από μια ταινία όπου εμπλέκεται άριστα το θέατρο του σανιδιού και το θέατρο της ζωής (ο ανύπαρκτος ερωτικά αλλά, παράδοξα, γεμάτος αγάπη γάμος της Ναντίν με τον Ζακ), πέρα από την – επανερχόμενη εδώ – αναιδή και κοντινή έλξη των βλεμμάτων που καταγράφει (οι σκηνές όπου κοιτάζονται οι δυο ερωτευμένοι σε ρουφάνε μέχρι να σε καταπιούν), είναι μια ταινία με πρώτη αρχή τον ιστό της αγάπης των τριών: η Ναντίν αγαπάει το Ζακ, ο Ζακ τη Ναντίν, ο Σερβέ τη Ναντίν και η Ναντίν το Σερβέ, ο Σερβέ συμπαθεί το Ζακ και ο Ζακ το Σερβέ και η αγάπη κρατάει τους πάντες στη θέση τους αμετακίνητους, μη θέλοντας να καταργήσουν καμιά από τούτες τις αγάπες. Και το θέμα της ταινίας είναι πώς θα ταρακουνηθεί αυτό το αδιάσειστο σύστημα ατέλειωτης αγάπης, όχι για να την καταστρέψει αλλά για να την αποθεώσει ψυχικά, πνευματικά αλλά και σωματικά – η σωματικότητα, το συστατικό που λείπει από το γάμο.

Λύσεις έρχονται μόνο με κάτι τόσο οριστικό και απόλυτο, όπως ο θάνατος. Μια παραχώρηση που κάνει ο Ζακ, ένας καταπληκτικός χαρακτήρας στην ιστορία του σινεμά, που πρέπει να πισωπατήσει – και το κάνει δηλώνοντάς το σε εκείνη την υπέροχη σκηνή στο καφέ με τη Ρόμι. Αλλά τούτο το πισωπάτημα έρχεται να ενισχύσει η δεύτερη αρχή που διαπνέει την ταινία, το χρήμα. Γιατί το χρήμα ωθεί το Σερβέ να πληρώσει για να παίξει η Ναντίν σε μια παταγωδώς αποτυχημένη θεατρική παράσταση (και να ξεθεώνεται φωτογραφίζοντας τις διαστροφικές καταστάσεις που έστηνε ο πορνόγερος μεσιέ Μαζελί), ενώ και για το χρήμα ο Ζακ αφήνει την καταπληκτική συλλογή του από σπάνιες φωτογραφίες και αφίσες του Χόλιγουντ που μπορούν να μοσχοπουληθούν και να σώσουν τη Ναντίν. Οι περιφερειακοί χαρακτήρες που διαβαίνουν όλα αυτά είναι τόσο γκροτέσκοι και αλλόκοτοι και ενδιαφέροντες και ακραίοι που κάθε κομμάτι του σεναρίου, σχεδόν, αποτελεί μονόπρακτο: από τη σκηνή συνάντησης του Σερβέ με τους συντελεστές του θεατρικού (εδώ ο Κίνσκι παίζει παράλογα έναν από τους καλύτερους ρόλους της καριέρας του), τη σκηνή συνάντησης του Σερβέ με το Λαπάντ, το καταπληκτικό δείπνο που παραθέτει ο Ζακ και η Ναντίν σε φίλους συμπεριλαμβανομένου του Σερβέ ή η ανεπανάληπτη τεράστια παρτούζα που καλείται να φωτογραφήσει ο Σερβέ, ικανοποιώντας τα βίτσια τού Μαζελί για να πληρώσει το θεατρικό της Ναντίν. Καταπληκτικές μουσικές από το Ζορζ Ντελρί, διάλογοι γεμάτοι συμβολισμό που διαπνέουν όλο το ζουλαφσκικό έργο, κάμερα στο χέρι σε διαμερίσματα του Παρισιού πνιγηρά, σκοτεινά και τόσο baroque, κοντινά, σχεδόν πορνογραφικά πλάνα που διογκώνουν τη λεπτομέρεια, μακιγιάζ θεατρικά υπερβολικό, εκκωφαντικό, που δεν αναγνωρίζει φύλα, και στη μέση όλων αυτών η ατρόμητη Ρόμι που αποθεώνεται από το Ζουλάφσκι.

Στο θέμα της γυναίκας, ο Ζουλάφσκι μπορεί να παρεξηγηθεί και σίγουρα να θεωρηθεί μισογύνης. Αφενός, γιατί έχει μια ψύχωση με το γυναικείο κορμί (η Βαλερί Καπρίσκι κυκλοφορεί σπάνια ντυμένη στη «Δημόσια Γυναίκα») και τις ωθεί σε ακραία, βία πράγματα όντας δυνάστης τους στα γυρίσματα, και αφετέρου, γιατί αυτές γίνονται συχνότατα ο φορέας ηδονής αλλά και καταστροφής – βλέπε εδώ και το «Μια Γυναίκα Δαιμονισμένη». Ειδικά το τελευταίο, που διαθέτει μια καταπληκτική ερμηνεία από την Ιζαμπέλ Ατζανί (μην ξεχνάμε το δίκαιο βραβείο στις Κάννες), δεν είναι παρά μια σύνθετη, εξαιρετικά πρωτότυπη ματιά μιας γυναίκας στα άκρα: ένας γάμος παγιδευμένος στη συνήθεια και η Άννα ζητά διαζύγιο από τον άνδρα της επιστρέφοντας από το επαγγελματικό του ταξίδι, στο δυτικό Βερολίνο, μια πόλη παγιδευμένη κυριολεκτικά από ένα τείχος, όντας θύμα μιας παράλογης πολιτικής κατάστασης. Όλα είναι ασφυκτικά και δίχως νόημα για την Άννα και καθημερινά κάπου αλλού ψάχνει αυτό που δε βρίσκει σε ένα σύζυγο απόντα. Ο Ζουλάφσκι εδώ αναζητά τα όρια της ανθρώπινης λογικής και διερωτάται γιατί μια γυναίκα φεύγει. Αλληγορία, άραγε, της προσωπικής του περιπέτειας εκείνον τον καιρό με τη γυναίκα του που κατέρρευσε, με εκείνην να αποδρά; Κρυστάλλινα. Εντελώς ξεκάθαρα. Πλάθει, λοιπόν, ένα ερωτικό θρίλερ, όπου δαίμονες κατατρώγουν το σώμα και την ύπαρξη της Άννας. Οι σκηνές ανθολογίας τής επιληπτικής έκρηξής της, όταν βγάζει αφρούς μέσα στο τούνελ του βερολινέζικου metro, το κουζινικό μαχαίρι του μαγειρέματος ή η απειλητική κρεατομηχανή που δυνάμει γίνονται όργανα θανάτου, σημαίνουν υπόγεια τα ψυχικά όρια μιας γυναίκας σε τόση απόγνωση που γίνεται παράλογη, άρρωστη.

Σε καμιά περίπτωση δεν είναι μέτρια, όπως ο σύζυγος (ο Σαμ Νιλ) που δεν έχει πάρει ούτε στο ελάχιστο είδηση τούτη την τρικυμία και το κοντόφθαλμο μυαλό του επινοεί το πρωτότυπο: να παρακολουθήσει τη γυναίκα του για να βρει πού πάει, ποιον συναντάει. Η πανομοιότυπη με την Άννα δασκάλα με την οποία κάνει ερωτική σχέση διογκώνει τη βλακεία του να βλέπει το ίδιο πρόσωπο σε όλα τα πρόσωπα και ο Ζουλάφσκι ανάγει σε σταθερό μοτίβο τού φιλμικού του σύμπαντος την πανομοιότυπη επαν-εμφάνιση των προσώπων σε άλλους ρόλους, με την παράλληλη υπογράμμιση ότι όπου και να πας, η πόλη σ’ ακολουθεί. Η ευφυία τού σκηνοθέτη είναι πως ξέρει πολύ καλά, ανάγοντας σε τέχνη, πως οι βλάκες δεν τρελαίνονται, ούτε ηττώνται, συνεπώς ο άνδρας είναι ένα χάος, πίσω από μια γυναίκα που τα αυλάκια του μυαλού της την οδηγούν στο έσχατο, που στο ζουλαφσκικό σύμπαν παίρνει την κυριολεκτική μορφή ενός αποτρόπαιου καφκικού τέρατος, που της κάνει έρωτα καθημερινά. Και παρ’ ότι το σεξ εδώ είναι αιματοβαμμένο, σχεδόν αηδιαστικό, η Άννα λέει «Είναι κουρασμένος, έκανε έρωτα όλη νύχτα», χρησιμοποιώντας την ηπιότερη, χριστιανικότερη έκφραση στην πιο παθιασμένη ανθρώπινη εκδήλωση. Είναι σα να μας λέει ο Ζουλάφσκι, «τι θέλει που δεν μπορώ να της δώσω, κι αν εγώ δεν μπορώ να της το δώσω, μόνο από ένα τέρας μπορεί να το πάρει;», με τον ανδρικό εγωισμό να κλωτσάει και να τινάζεται ανήμπορος να δώσει λύσεις. Η γυναίκα είναι ένα πλάσμα πολύ προχωρημένο σε τούτο το έργο. Ο Ζουλάφσκι το περιέγραψε με δυο λόγια όταν έκανε pitch στον παραγωγό του: «It’s about a woman who fucks an octopus!» – και εκεί υποκλίνεσαι και μόνο για το γεγονός τού ποιος πηδάει ποιον, που ενδομύχως, έτσι εκπεφρασμένο, κρύβει και τον αληθινό δράστη των πραγμάτων, τον ruler της ζωής. Τελικά, καταδείχνει ποιο είναι το αδύναμο φύλο.

Στην εποχή της η υποδοχή ήταν κακή, με τερατώδεις κριτικές από μεγάλη μερίδα του Τύπου, κι όμως αυτό το φιλμ έγινε cult και έτυχε ανάλυσης ψύχραιμης με τα χρόνια, για να χαρακτηριστεί κι από κάποιους έως και ιδιοφυές μεγαλούργημα, παίρνοντας μια περίοπτη θέση στα έργα της δεκαετίας του ‘80. Αλλά και στην επόμενη, την έκτη του κατά σειρά ταινία, τη «Δημόσια Γυναίκα» (1984), βάζει στη μέση ένα θηλυκό ανάμεσα σε δυο άνδρες και ένα ταραγμένο πολιτικό φόντο. Η Βαλερί Καπρίσκι είναι ένα όμορφο ερωτικό πλάσμα, μόλις έχει βγει από την περιπέτεια της Αμερικής και το «Χωρίς Ανάσα» με το Ρίτσαρντ Γκιρ, που την έκανε διάσημη αλλά όχι και καλή ηθοποιό, και εδώ έχει την ευκαιρία να αποδείξει ότι είναι ταλαντούχα. Και είναι πραγματικά καλή. Θα γίνει μνημειώδης ο ντελιριακός χορός της, ολόγυμνης, ατρόμητης μπροστά στην κάμερα του φωτογράφου που την απαθανατίζει για να βγάζει λίγα λεφτά (πάλι φωτογράφος εδώ, ένας αγαπημένος, επανερχόμενος ρόλος στις ταινίες του σκηνοθέτη). Τούτη η ταινία θεματικά είναι η συγγενέστερη με το «Σημασία Έχει ν’ Αγαπάς», με κοινή θεματική αναφορά το θέατρο της ζωής και της σκηνής, αφού η Έθελ πέρα από τα τολμηρά ποζαρίσματα βρίσκει δουλειά ως ηθοποιός σε μια ταινία εποχής, σε μια κινηματογραφική μεταφορά των «Δαιμονισμένων» του Ντοστογέφσκι. Τα όρια ανάμεσα σε αυτό που ζει στην ταινία και στην ταινία μέσα στην ταινία γίνονται δυσδιάκριτα γιατί εισβάλλει από το πανί στη ζωή ασφυκτικά ο σκηνοθέτης της και γίνεται εραστής βίαιος και κυριαρχικός. Η ταινία εδράζεται στο βιβλίο του Ντομινίκ Γκαρνιέ και έχει έντονο πολιτικό background, το οποίο εδώ βρίσκεται σε δεύτερη μοίρα, αλλά έτσι ή αλλιώς περνάει αλληγορικά μέσα από τη σχέση τού σκηνοθέτη με την ηθοποιό (στην ταινία) το θέμα της εξουσίας αλλά και της τρομοκρατίας που μπορεί να ασκήσει το δυνατότερο – και από θέση ισχύος – αρσενικό σε μια γυναίκα. Το φιλμ είναι βίαιο, το σεξ είναι βίαιο σαν εκδίκηση, αλλά βάζει παράδοξα μέσα και το ρόλο τού «αγγέλου». Η Έθελ μοιράζεται και στον φτωχό Τσέχο μετανάστη Μίλαν, ανοίγοντας για το φιλμ ένα χριστιανικής διάστασης επίπεδο: μια γυναίκα ανάμεσα στο διάβολο και τον άγγελο, αναφορές που ο Ζουλάφσκι ουδόλως μας έχει συνηθίσει.

Με το επόμενο σκηνοθετικό βήμα, που έγινε σχετικά σύντομα, την «Ερωτική Τρέλα» (1985), επιθυμία του ήταν να κάνει ένα αφιέρωμα στον «Ηλίθιο» του Ντοστογέφσκι. Θεματικά αντλεί την ιστορία του από εκεί, εντελώς ελεύθερα (για να μην πούμε αυθαίρετα), ενώ οι διάλογοι γράφτηκαν από έναν αναρχικό σουρεαλιστή στιχουργό ονόματι Ετιέν Ροντά Ζιλ. Η Σοφί Μαρσό γίνεται μούσα τού σκηνοθέτη και ξεκινά ένας δεκαπενταετής έρωτας, αλλά όσον αφορά την ταινία πρόκειται για την απόλυτη συνάντηση του Ζουλάφσκι με το παράλογο, κατορθώνοντας ένα εξάμβλωμα περιωπής. Προσωπικά, δεν ξέρω τι πήγαινε να κάνει, αλλά μάλλον να παραδοξολογήσει με όχημα την εικόνα: ούτε όλα όσα θέλει να πει είναι σαφή ούτε ο τρόπος με τον οποίο τα λέει είναι σαφής. Αυτό προφανώς και γίνεται επίτηδες (για να προκαλέσει τον Μπρεχτ ή να κάνει τα νεύρα μας κρόσια). Αυτό που μετά βεβαιότητας μπορώ να πω, μην μπορώντας να νοήσω το τρελό τού εγχειρήματος νοηματικά, είναι πως τούτο το φιλμ πατάει σε φιλολογικά τερτίπια και αποδεσμεύει το σημαινόμενο από το σημαίνον. Άλλα βλέπεις και άλλα λένε οι ήρωες συστηματικά, και καθ’ όλη τη διάρκειά του, μέσα από τα φρενήρη τράβελινγκ, δε σου συμβαίνει να τριπάρεις αλλά να ζαλίζεσαι (με την κακή έννοια). Η ταινία με τον αλλόκοτο κώδικά της δύσκολα μένει στη μνήμη πάρα μόνο αποσπασματικά, ενώ ακουστικά είναι εκκωφαντική και εμποδίζει είτε την επικοινωνία σου μαζί της είτε μεταξύ των έτσι ή αλλιώς ελλειπτικά επικοινωνούντων ανθρώπων – καρικατούρων της.

Είναι μια από τις πιο αποτυχημένες του ταινίες, αλλά και τα επόμενα φιλμ που έκανε με τη Μαρσό δεν είχαν απολύτως καμιά επιτυχία, μέχρι το «La Fidélité» το 2000, την τελευταία του(ς) ταινία. Και κάπου σε αυτό το ενδιάμεσο (δίχως τη Μαρσό) έγιναν τα «Boris Godοunov» και το εξάμβλωμα «The Shaman» (1997), όπου νομίζεις πως ο Ζουλάφσκι και έχει τρελαθεί αλλά και σα να τον νοιάζουν μόνο οι σκηνές του σεξ, οι οποίες όχι μόνο ερωτισμό δεν έχουν αλλά καταντάνε αστείες, κάνοντας σχεδόν κυριολεξία τη φράση… «I’ll screw you to death»!

Όχι ότι ήταν εξαιρετικά πετυχημένο, αλλά το «La Fidélité» πήγε σε κάποια Φεστιβάλ, πήρε κάνα-δυο βραβειάκια και, κυρίως, επανέφερε σε μια τροχιά αφήγησης το Ζουλάφσκι, που επικοινωνεί με το θεατή όντας προσβάσιμος σε αυτά που θέλει να πει. Γιατί εδώ κάνει την πιο προσωπική του ταινία και μιλάει για την προσωπική του υπόθεση τόσο ξεκάθαρα, που πιο πολύ δε γίνεται. H ταινία στηρίζεται στο μυθιστόρημα «La Princesse de Clèves», το οποίο έχει δει άλλες δύο κινηματογραφικές διασκευές, μια το 1961, από το Ζαν Ντελανουά με τη Μαρίνα Βλαντί, και μια το 1999 με τον τίτλο «La Lettre», από τον Μανοέλ ντε Ολιβέιρα με την Κιάρα Μαστρογιάνι.

Οι κριτικές δεν ήταν πολύ καλές και πράγματι ο Ζουλάφσκι εδώ, στη διάρκεια – ποταμό των 166 λεπτών, βάζει πάρα πολλά στοιχεία σα φόντο τού στόρι, από εκπεσόντες μεγαλοεκδότες έως συμμορίες διακίνησης ανθρώπινων οργάνων. Επανέρχεται η φωτογραφική ιδιότητα με την ηρωίδα του, την Κλέλια, να κάνει αυτή τη δουλειά για ένα περιοδικό, το La Verité (καθόλου παράδοξος τίτλος για αυτό το φιλμ, την αλήθεια του οποίου μας εκθέτει αναφανδόν ο Ζουλάφσκι). Γνωρίζει και παντρεύεται έναν μεγαλύτερο και ωριμότερο άνδρα, τον Κλεβ (Πασκάλ Γκρεγκορί), ο οποίος παράτησε τη μνηστή του, κόρη του μεγαλοεκδότη, για χάρη της. Στην εικόνα μπαίνει ένας νεαρός κι όμορφος φωτογράφος, ο Νέμο (Γκιγιόμ Κανέ), για τον οποίο η Κλέλια νιώθει μεγάλη έλξη και παρά το ότι κάποια στιγμή του το ομολογεί, παρά τα όσα νιώθει, δεν κοιμάται μαζί του. Σαν ηχώ της συνείδησης του Ζουλάφσκι ακούγεται αυτό το παραπάνω, για το τι μια γυναίκα όμορφη και νέα, νεότερη από τον άνδρα της, πρέπει να κάνει: πίστη, συνεπές και επανερχόμενο, όχι ζητούμενο, αλλά αρχή του έργου του, ανεξαρτήτως τού ποιοι είναι οι ήρωες και τι πράττουν τελικά. Σα να τον βλέπουμε να μας / της κουνάει (;) το δάκτυλο μέσα από τις ησυχότερες συγκριτικά και μελωδικά όμορφες μουσικές τού μόνιμου συνεργάτη του για χρόνια, Αντρέι Κορζίνσκι. Κι εδώ για πρώτη φορά στη δύση της καριέρας του, στον κινηματογραφικό δρόμο τον παράλληλο με την προσωπική του ζωή, ο σκηνοθέτης νοιάζεται για το τι ψυχή θα παραδώσουμε στον άλλο, τον επέκεινα κόσμο, κάνοντας το πρέπον στον παρόντα, της ζωής. Δεν ξέρω αν στέκεται στο μέγεθος του δημιουργού που υπήρξε για κάποια χρόνια, αλλά ξέρω ότι είναι μια ανθρώπινη υπόκλιση, με όλα του τα ακραία χαρακτηριστικά, ενόψει της αυλαίας που πέφτει.

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΥΧΤΩΝ ΠΡΕΜΙΕΡΑΣ

«Το Τρίτο Μέρος της Νύχτας»
«Ο Διάβολος»
«Σημασία Έχει ν’ Αγαπάς»
«On the Silver Globe»
«Μια Γυναίκα Δαιμονισμένη»
«Η Δημόσια Γυναίκα»
«Ερωτική Τρέλα»
«La Fidélité»